O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

Decomposition products created by the aging of a supersaturated solid solution of a precipitation-hardenable alloy. The highest energy level is for the 
supersaturated solid solution, and the lowest energy level is for the equilibrium precipitate. The alloy can go spontaneously from a higher energy level to a lower one 
if there is sufficient activation energy for the transformation and if the kinetic conditions are favorable.
24
 
Qattiq eritma holatidagi qotishmani toblash jarayonida yuqori darajadagi energiya 
quyi darajaga qarab pasayib boradi.Ushbu jarayonda qotishmaning ichki energiyasi 
muvozanat holatiga o`zgarishini yuqoridagi grafikda ko`rish mumkin. 
Alyumin qotishmalari 2 guruxga deformatsiyabop va quymabop 
qotishmalarga bo‘linadi. 
1) alyuminning deformatsiyabop qotishmalari alyuminning bosim bilan 
ishlash uchun mo‘ljallangan qotishmalari deformatsiyabop qotishma deyiladi. 
Bu o‘z navbatida termik yo‘li bilan puxtalanib bo‘ladigan va bo‘lmaydigan 
qotishmalar bo‘ladi. 
a) 
termik 
yo‘li 
bilan 
puxtalanmaydigan 
alyumin 
qotishmasi 
jumlasiga Al-Mp va Al-Mg qotishmalari kiradi. 
Al-Mp sistemasidagi qotishmalar AMg xarfi bilan markalanadi. 
Masalan: AMs, AMg, AMgZ, AMg5, AMg7 va x.k. Markada raqam 
magniyning % miqdorini ko‘rsatadi.
25
b) 
termik yuli bilan puxtalanadigan alyumin qotishma 
bunga eng ko‘p ishlatiladigan duralyuminiy kiradi. 
Duralyuminiy tarkibida mis
Si
va
Mg
kiradi.
A-Si-Mg duralyuminiy harfi bilan belgilanadi, raqamlar bo‘ladi. 
Masalan: D1, D6, D16. (
D
) - Duralyumin ekanligi raqam tartib nomerini belgilaydi. 
Agar qotishma tarkibiga ruh qo‘shilsa, uning puxtaligi yanada oshadi. V95 markasi 
ko‘p ishlatiladi. Alyuminiyning deformatsiyabop qotishmalari uning bolg‘alash 
24
24
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering p421 
25
William F.Smith Foundations of materials science and engineering, 2013. 424 

---

83 
prokatlash shtamplash yo‘li bilan ishlanadigan kotishmalari kiradi. Masalan: AK4, 
AK5, AK6 raqami tartib nomerini bildiradi. 
Alyuminiyni Su, Si, Mg, Mn va boshqa elementlar bilan hosil qilgan birikmalari 
alyuminiy qotishmalari
 
deyiladi. Alyuminiy qotishmalarining puxtaligi, texnologik 
xossalarining yaxshiligi, korroziyabardoshligi, termik ishlovlarga beriluvchanligi 
kabi o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra ular radiotexnikada, kabel sanoatida, 
aviasozlikda keng qo‘llanadi. 
Alyuminiy qotishmalarining texnologik ko‘rsatkichlariga ko‘ra, ularning bosim 
bilan ishlovlarga beriladigan qotishmalari yuqori plastiklikka
(δ-40% gacha) ega bo‘ladi. Bu qotishmalarga alyuminiyning Mg va Mn li 
qotishmalari masalan, AMs, AMg2, AMg5 markalari kiradi. Bu markalarning 
birinchisida Mn 1 —1,6% ni, ikkinchisida esa 0,3—0,8% ni tashkil qiladi. 
Alyuminiyning magniyli qotishmalarida magniy miqdori 6% dan oshmaydi 
(davlat texnik nazorat4784—74). Bu qotishmalar bir fazali bo‘ladi, ulardan 
sovuqlayin shtamplab turli xil detallar tayyorlanadi. Shuni aytish zarurki, A1 — Mg 
qotishmalari termik ishlovlar bilan puxtalanmaydi. Ularning termik ishlovlar 
natijasida puxtalanadiganlariga duralyuminiy hamda aviallarni ko‘rsatish mumkin. 
Agar toblangan duralyuminiy ma’lum sharoitda saqlansa, korroziyabardoshligi 
yanada ortadi. Masalan, D16 markalisi (bu yerda D harfi duralyuminiyligini, 16 
raqami tartib nomerini bildiradi). Duralyuminiy qotishmasini 450—590°S 
temperagurada qizdirib suvga tushirib, toblab 3—5 kun chiniqtirilsa, cho‘zilishga 
mustahkamligi 700 MPa gacha ortadi. Undan samolyotlarning lonjeronlari va 
stringerlari, karkas va boshqalar tayyorlanadi. Alyuminiyning puxtaroq 
qotishmasiga V95 va V96 markalar kiradi. Masalan, V95 markali qotishmasida 
0,2-0,6% Mn, 1,8—2,3% Mg, 14-20% Su, 5—7% Zn, 0,1 — 0,25% Sr 
bo‘lib, qolgani alyuminiy bo‘ladi. 

---

84 
Q u y m a q o t i s h m a l a r i n i n g davlat texnik nazorat 2 6 8 5 — 7 5 b o ‘ y i c h a
AL1, AL2, ALZ va boshqa markalari bo‘lib, ulardan turli shaklli quymalar 
olinadi. 
Quymalar olishda keng ko‘lamda foydalaniladigan qotishma silumin
*** 
deyiladi. 
Bu qotishma A1 —Si birikmasi bo‘ladi. Alyuminiyning quyma qotishmalarining 
37 ta markasi bo‘lib, ular haqida ma’lumotlar tegishli davlat texnik 
nazoratlarda berilgan. 
Duralyuminiy so‘zi lotincha Dur — qattiq so‘zi bilan alyuminiy so‘zidan 
tuzilgan bo‘lib, qattiq alyuminiy degan ma’noni bildiradi. 
Avial —alyuminiyning Mg, Si, Su va Mn lar bilan olingan qotishmasi.
Silumin — alyuminiyning kremniy bilan qotishmasi
.