Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “Oʻzbek tilshunosligi” kafedrasi

4-mashq
4. Oltin so‘zi qaysi gapda ko‘chma ma’noda qo‘llangan?
a) Oltin o‘tda bilinar, odam mehnatda.(Maqol)
b) Suvlar tiniq, yaproqlar oltin.(Uyg‘un)
c) Yerimiz – oltin, unga nima eksang bitadi.
d) Oltin nashvatilar, yoqut olmalar uzilib tagiga tushibdi.
e) Yer – xazina, suv – oltin.
f) Oltin qoziq yer ostida, ko‘k arqoni yer ustida.
1-ilova

5-ilova



Unlilar uchun transkripsion belgilar

T/r	Unlilar	Transkripsiyasi
1
2
3
4
5
6

Undoshlar uchun transkripsion belgilar.

T/r	Undoshlar	Transkripsiyasi
1
2
3
4
5
6
7

3-topshiriq: O’zingiz mansub bo’lgan shevaga xos so’zlarni transkripsion belgilar asosida alifbo tartibida yozing.

4-topshiriq: Mavzuga oid quyidagi asosiy tushunchalarning izohini yozing.

Transkripsiya
Transliteratsiya
Fonetik transkripsiya
Fonologik transkripsiya
Diakritik belgi

1-topshiriq: To’ldiring.

2-topshiriq: Jadvalni to’ldiring.

FONETIK HODISALAR
Unlilar tizimidagi fonetik hodisalar		Undoshlar tizimidagi fonetik hodisalar
Misollar
SINGARMONIZM
Misollar

3-topshiriq: Badiiy asarlardan fonetik hodisalarga misollar topib, tahlil qilish.

4-topshiriq: Mavzuga doir tayanch tushunchalarning izohli lug’atini tuzish.

1-topshiriq: Jadvalni to’ldiring.

	Ma’nodosh so’zlar	Shakldosh so’zlar	Ko’p ma’noli so’zlar	Zid ma’noli so’zlar
Shevalardan misollar

2-topshiriq: Mavzu yuzasidan test tuzish.
3-topshiriq: Mavzuga doir tayanch tushunchalarning izohli lug’atini tuzish.
4-topshiriq: Mustaqil ishlash uchun topshiriq: nutqimizda uchraydigan turli lahjaga oid so‘zlar lug‘atini tuzish.
1-topshiriq: Asosiy kategoriyalarni izohlanishi
An’anaviy leksika

• 
  Antonim
  

- Omonim
- Sinonim
- Ko‘p ma’noli so‘zlar
- Eskirgan so‘zlar
- Tarixiy so‘zlar
- Neologizmlar
- Dialektal frazeologiya
- Onomastik birliklar

2-topshiriq: Guruhlar uchun topshiriq

1. 
   Guruhda "Aqliy hujum" o‘tkazasiz va mavzu bo‘yicha barcha tushunchalarni yozib olasiz.
   
2. 
   Mavzu haqida ma’lumotlarni bayon qilasiz.
   
3. 
   Ma’no guruhlarini qog‘ozga yozing va olingan ma’lumotlarni ma’lum mezonlar bo‘yicha taqsimlang.
   
4. 
   Ko‘p ma’noli so‘zlar mavzusida jadval tuzing.
   

Bir ma’noli so‘zlar	Metafora asosida ma’nosi ko‘chgan so‘zlar	Metonimiya asosida ma’nosi ko‘chgan so‘zlar	Sinekdoxa asosida ma’nosi ko‘chgan so‘zlar

Tarixiy so’zlar	Eskirgan so’zlar	Neologizmlar	Dialektal frazeologiya

3-topshiriq: Mavzu yuzasidan test tuzish.

4-topshiriq: Mavzuga doir tayanch tushunchalarning izohli lug’atini tuzish.
5-topshiriq: Asosiy kategoriyalarni izohlang

kelishik kategoriyasi
bosh kelishik
qaratqich kelishigi
tushum kelishigi
jo‘nalish kelishigi
o‘rin-payt kelishigi
chiqish kelishigi
kelishik formalarining sinonimligi
6-topshiriq: Kelishiklarni tavsiflashni o‘tkazish qoidasi

1. 
   Guruhda "Aqliy hujum" o‘tkazasiz va mavzu bo‘yicha barcha tushunchalarni yozib olasiz.
   
2. 
   Kelishik formalari va ularning grammatik ma’nolarini aniqlaysiz.
   
3. 
   Kelishiklarning dialektal shakllarini qog‘ozga yozing va olingan ma’lumotlarni ma’lum mezonlar bo‘yicha taqsimlang.
   
4. 
   Taqsimlash jarayonida biron-bir kelishikning nomini o‘zgartirish yoki qo‘shish mumkin.
   
5. 
   Kelishiklar jadvalini tuzing.
   

Kelishiklar nomi	Formasi	Grammatik ma’nosi	Sintaktik vazifasi	Qo‘llanish doirasi

1-topshiriq: Badiiy asarlardan olingan misollarni tahlil qiling.

2-topshiriq: Mavzu yuzasidan test tuzish.
3-topshiriq: Mavzuga doir tayanch tushunchalarning izohli lug’atini tuzish.
1-topshiriq: Jadvalni to’ldiring.

Fe’l mayllari
Aniqlik mayli	Buyruq-istak mayli	Shart mayli

2-topshiriq: Fe’l zamonlarining shevaga xos xususiyatlarini ko’rsating

3-topshiriq: Badiiy asarlardan fe’l shakllariga oid misollar topib, ularni tahlil qiling.

4-topshiriq: Mavzu yuzasidan test tuzish.
5-topshiriq: Mavzuga doir tayanch tushunchalarning izohli lug’atini tuzish.

GLOSSARIY
Adabiy til – Umumxalq tilining til me’yorlari doirasida sayqallangan shakli.
Alifbo – harflar tovushlarning ma’lum tartibda joylashgan harfiy ifodasi (sirasi).
Lotin alifbosiga asoslangan o‘zbek alifbosi 29 harf va tutuq belgisidan
iborat.
Artikulatsiya – tovushlarning paydo bo‘lishidagi nutq a’zolarining holat va
harakati.
Assimilatsiya – bir tovushning yon tovushga moslashishi, singishi. Progressiv
assimilatsiya – oldingi tovushning ta’sirida keyingi tovushning
o‘zgarishi: ottan (otdan), yurakka (yurakga). Regressiv assimilatsiya:
keyingi tovushning ta’sirida oldingi tovushning o‘zgarishi: tussiz
(tuzsiz), yossin (yozsin).
Antonimlar – ma’nosi bir-biriga zid bo‘lgan so‘zlar: katta-kichik, yosh-u qari,
oq- qora.
Arxaik so‘zlar – eskirgan so‘zlar: ajun – dunyo, aya – kaft, ayag‘ – sharob,
ayru – yoki (Koshg‘ariy)
Atamalar(terminlar) – ma’lum bir fan-texnika sohasiga oid so‘zlar: neytron,
proton, aniqlovchi, to’ldiruvchi
Badiiylik – Adabiyot va san’at asarlarining ijtimoiy-estetik ahamiyatini
belgilovchi sifati va darajasi.
Va’z – Notiqlar tomonidan o‘qiladigan nutq. Diniy aqidalarni targ‘ib qilishga
qaratilgan nutq.
Voiz – Diniy mavzuda va’z qiluvchi, nitq irod etuvchi notiq.
Vulgarizm – (qo‘pol va haqoratli so‘zlar) Adabiy tilda boshqa tillardan olingan
qo‘pol so‘zlarni nutqda noo‘rin va ko‘p qo‘llash.
Dialog – Ikki kishi orasidagi nutq. Og‘zaki va yozma shakllarga ega.
Dubletlar – ma’nosi bir-biriga yaqin so‘zlar: boyo‘g‘li – boyqush, gado- gadoy,
gazlama – gazmol.
Etimologiya – so‘zning kelib chiqishini, tarixini o‘rganuvchi ta’limot: qayrag‘och
– qayrilgan yog‘och
Estetika – go‘zallik, nafis san’at, badiiy ijodiyot va ularning shakllari haqidagi
ta’limot.
Jargon – biror ijtimoiy guruhga xos so‘zlar: loy – pul, lox – sodda odam.
Juft so‘zlar – juft shaklda qo‘llanuvchi so‘zlar: qozon-tovoq, qishin-yozin,
non-choy.
Intonatsiya – Nutqda tovushning baland va past ohangi bilan belgilanadigan
so‘zlashish tarzi, so‘zni talaffuz etish holati. So‘zlovchining nutq
mavzuiga munosabatini, his-tuyg‘usini ifodalovchi talaffuz uslubi.
Improvizatsiya – Avvaldan tayyorgarliksiz biror munosabat tufayli ma’lum
mavzuda hozirjavoblik bilan nutq so‘zlash.