Kurs ishi obyekti. Ishda Ozbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning va Prezident Sh.M.Mirziyoyevning nutqlari va asarlari, Ozbekiston Respublikasining Davlat tili haqida, Talim togrisidagi Qonunlari, ozbek maktablarida ona tili talimi Konsepsiyasi, taniqli psixolog, filolog, pedagog va metodist olimlarning ona tili talimining mazmunini yangilash, uni oqitishning samaradorligini oshirish togrisidagi ilmiy-metodik asarlari metodologik asos bolib xizmat qildi.
Kurs ishi predmeti. Talim bosqichlari ona tili darslarining undov va taqlid, modal sozlarini oqitish jarayoni, shu jarayonga xos talim shakli, vositalari, mazmuni va metodlarining talqini.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Kurs ishining ilmiy ahamiyati talim bosqichlari ona tili talimida so‘z-gaplarni organish holatini aniqlash hamda uni oqitishning qulayroq shakl va usullarini tavsiya etishda namoyon boladi. Shuningdek, Kurs ishining xulosalari va tahlil materiallari undov va taqlid, modal sozlarni oqitish masalalariga oydinlik kiritadi, uni organishda va talim bosqichlarida qollashda manba bola oladi. Talim bosqichlari ona tili talimida undov, taqlid va modal sozlarni oqitishda ishlab chiqilgan mashqlar tizimi amaliy material bolib xizmat qiladi.
Kurs ishining tuzilishi. Ish kirish, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar royxatidan iborat.
Gaplarni bolaklarga ajratish haqida umumiy malumot.
Gap bolaklari gapning uzviy qismi sifatida maydonga kelgan sintaktik kategoriyadir. Sozlar gapda grammatik-semantik jihatdan mustaqil funksiya ifodalab (sintezlanib) muayyan soroqqa javob bolib kelgandagina, gap bolagi sanaladi. Sozlarning biror bolak vazifasida kelishi yoki kela olmasligini gap qurilishining sintaktik qonunlari belgilaydi.
Masalan, Shoir ozining ilhomini sevimli xalqidan oladi.
Keyingi yillarda Ozbekistonning xalqaro obrosi nihoyat darajada oshib ketdi.
Birinchi gapda oltita soz ishtirok etgan bolib, ularning har biri mustaqil bolak vazifasini bajarmoqda. Ikkinchi gapda esa onta soz oltita bolak vazifasida qollangan.
Gap bolagi gapning boshqa bolaklari bilan ozaro grammatik boglangan, uzviy munosabatga kirishgan organik qismidir. Gap bolagining gap orasidagi munosabati qism bilan butun orasidagi munosabatdek bolib, dealektik xarakterga ega: butunsiz qism, qismsiz butun mavjud bolmaydi.
Gap bolaklari mustaqil sozlar va soz birikmalari bilan ifodalanadi. Har qaysi turkum sozlar gapda malum bir tipik sintaktik funksiyada qollaniladi. Felning kesim, sifatning aniqlovchi, ravishning hol, otning ega, toldiruvchi vazifasida kelishi shu holat bilan izohlanadi. Biroq bundan soz turkumlari va gap bolaklari tushunchasi bir xil hodisa ekan degan xulosa kelib chiqmaydi. Soz va soz birikmalarining mohiyati gap sostavida bajargan vazifasiga qarab belgilanadi. Muayyan bir soz formasining ozi boshqa sozlar bilan bolgan munosabatiga kora gapning har xil bolagi vazifasida kela oladi.
Soz turkumlari leksik-grammatik belgilar asosida aniqlanadi. Gap bolaklari esa funksional jihatdan ajratiladi. Gap bolaklari sintaktik kategoriya sifatida, soz turkumlari leksik birlik sifatida organiladi. Sozlar kontekstdan tashqarida kop manoli bolishi mumkin, lekin gapda, uning bolagi sifatida, faqat bitta sintaktik funksiya bajaradi.
Gap bolaklarini organish gapning leksik-semantik strukturasini organish bilan uzviy bogliqdir. Chunki gapni bolaklarga ajratish ularning ifoda materiali va manolarini organishni ham taqozo qiladi. Gapning har bir bolagi ifoda qilinayotgan hukmning butunligini taminlashda alohida orin tutadi.
Gap bolaklari, asosan, quyidagicha ifodalanadi:
1. Sozning sintetik formasidagi sozlar bilan:
Olmaotalik mehmonlar Mirzacholga borishdi gapida ikkita soda, ikkita qoshma soz ishtirok etgan bolib, tortta bolak mavjud (aniqlovchi+ega+hol+kesim)
2. Sozning analitik formasi bilan. Bular quyidagi korinishlarga ega:
a) mustaqil soz+toliqsiz fel: Biz qishloqqa borgan edik.
b) mustaqil soz+predikativ modal sozlar:
Biz zavod-fabrikalarga xom ashyo yetkazib berishimiz zarur.
Bilish uchun oqish kerak, izlanish kerak.
v) mustaqil soz+komakchi: Men dunyoga kelgan kundayoq vatanim deb seni tanidim.
g) mustaqil soz+komakchi fellar:
Bizni mahalladagilar ham bilib qolishdi.
d) mustaqil soz+iborat, demak tipidagi sozlar: Komsomolning tarixi safarbarlikdan iborat.
e) mustaqil soz+yuklama: Yorim borgan joylarga, men ham bormay qolmayman.
j) mustaqil soz+yordamchi soz bor, yoq so'zlari:
Qirgoginda kaklik bolib sayragim, sayragim bor-sayragim bor.
Faqat senga ochganim yoq, ochganim yoq yurak zorin.
3. Juft va takroriy sozlar bilan:
Men bu vaqtlarda hayotning past-balandini bilmagan, oq-qorani tanimagan bir yigitcha edim.
4. Murakkab terminlar, murakkab sozlar, frazeologik birikmalar bilan:
Bu kishi Ozbekiston Fanlar akademiyasida ishlaydi.
Salimboyvachcha ozining qordan qutilib, yomgirga tutilganini angladi.
5. Ayrim konstruksiyalar bilan. Bular, asosan quyidagilar:
a. bir umumiy qoshimcha bilan boshqariladigan birikmalar: Qosh ogizli miltiq hamisha shofyorda turar edi.
b. son-numerativ sozlardan tuzilgan birikmalar: Alisher Navoiy bir ming tort yuz qirq birinchi yilda Hirotda tugilgan;
c. birga qollanishi zarur bolgan aniqlovchi+aniqlanmish modelidagi birikmalar: Botir baland ruh va tetik qadam bilan jonadi.
d. kop vaqt sifat, sifatdosh+bor, yoq kabi sozlar gapda ot yoki otlashgan sozdan keyin kelib, shu soz (ot) bilan birga bitta bolak vazifasida keladi, bir butun holda ajratiladi:
Nashriyotimizda qalami otkir, yuqori saviyali yoshlar ishlaydi.
Insofi yoq yigit ekansiz.
Aqli bor yigit har bir yaxshi ishning tashabbuskori boladi.
6. Izofali birikmalar, qaratqichli birikmalar bilan: sukut - alomati rizo ekan. Bu yigit Rustamjonning ortogi.
Gapni bolaklarga ajratishda sozlarning gapdagi funksiyasi, boshqa sozlar bilan munosabati, grammatik formasi kabi hodisalar hisobga olinadi. Bunda intonatsiyaning ham roli katta. Masalan, Rais kolxoz tarixidan gapirib ketdi. Gapirib ketdi kesim, biroq gapirib sozidan oldin pauza qilinishi uni (gapirib) hol, keyingi sozni (ketdi) kesim holatiga tushiradi.
Yangi choy damladi gapida ham ikki holat bor:
a) logik urgu yangi soziga tushsa, hol;
b) choy soziga tushsa, yangi sozi aniqlovchi boladi. Bunga yangi va choy sozlari bir butun intonatsiya bilan aytiladi.
Gap bolaklarini tuzilishiga kora quyidagi tiplarga ajratish mumkin: sodda bolak, sostavli bolak, murakkab bolak. Sintetik formadagi soz bilan ifodalanib bir sodda tushuncha anglatadigan bolak sodda bolak deyiladi. Masalan, Otquloqning ildizidan boyoq olinadi. Yolchi saharlab Xojakentga jonadi gaplaridagi bolaklar sodda bolaklardir. Analitik formadagi soz bilan ifodalangan bolak sostavli bolak deyiladi. Sostavli bolak birdan komponentlardan tuziladi. Unda bir komponent mustaqil bolib, bolakning asosiy manosi shu komponent orqali ifodalanadi. Yordamchi komponent leksik mano ifodalay olmaydi. Yetakchi komponentning manosiga har xil grammatik manolar orttirish, yetakchi komponentni grammatik jihatdan shakllantirish, uning boshqa bolaklar bilan sintaktik aloqasini korsatish kabi vazifalarni bajaradi.
Sostavli bolak material jihatdan quyidagi korinishlarda boladi:
1. mustaqil soz+toliqsiz fel: Masalan: Kelgan yigit agronom ekan.
2. mustaqil soz+predikativ-modal soz: Ravshan qurilishga borishi kerak.
3. mustaqil soz+komakchi fel: Anvar talaba boldi kabi.
Ikki va undan ortiq mustaqil sozlarning tobelanishidan tuzilib, murakkab tushunchani anglatuvchi birikmalar bilan ifodalangan bolak murakkab bolak deyiladi. Murakkab bolakning materialini murakkab sozlar, frazeologik birikmalar, gapda yaxlit holda qollanadigan ajralmas soz birikmalari tashkil qiladi. Murakkab bolakning material jihatdan korinishi:
1.
Do'stlaringiz bilan baham: |