Markaziy Bankning valyuta siyosati
Markaziy
Bankning
valyuta
siyosati
deganda,
uning
valyuta
munosabatlarini tartibga solish va amalga oshirish sohasidagi tadbirlarining
majmui tushuniladi.
Markaziy Bankning valyuta siyosati pul-kredit siyosatining asosiy klassik
instrumentlaridan biri hisoblanadi. Jahon bank amaliyotidan shu narsa ma`lumki,
valyuta siyosati Markazit Bankning hisob stavkasini o`zgartisrishi, valyuta
interventsiyasi, devalvatsiya, revalvatsiya, valyuta rezervlarini diversifikatsiya
qilish shakllarida namoyon bo`ladi.
Diskont (foiz) stavkasi – ssuda kapitali yillik daromadini uning absolyut
kattaligiga nisbatidan kelib chiqadi.
4
Demak, foiz o`zining iqtisodiy ma`nosi
bo`yicha ssuda kapitalidan foydalanganligi uchun to`lanadigan qo`shimcha
qiymatdir. Foiz stavkalari odatda foyda me`yori orqali aniqlanadi, lekin amaliyotda
foiz stavkasi darajasi ssuda kapitallariga bo`ladigan talab va taklifdan kelib
chiqadi. Bu talab va taklif bir qancha fundamental iqtisodiy va boshqa omillarga
bog`liqdir. Shu jumladan, davr fazasifan, inflyatsiya darajasidan, iqtisodiyotni
davlat tomonidan monopol boshqariluvi, markaziy banklar siyosati, ichki
omillardir.
Rivojlangan mamlakarlarda fozi stavkasi darajasiga ta`sir etuvchi omillarni
bir necha guruhga bo`lsh mumkin. Masalan, bozordagi talab va taklifga to`g`ridan-
to`g`ri ta`sir etuvchi omillar.
Tijorat banklari Markaziy Bank tomonidan qayta moliyalashtirilishlari
mumkin. Davlat uchun rasmiy hisib stavka kursi valyuta-pul bozorini tartibga
solishning asosiy yo`llaridan biri.
4
Федеров Б.Г., Современные валютно-кредитные рынки. Москва, «Финансы и статистика», 1989 й., 52-бет.
16
Pul-valyuta bozori stavkalari stavkalar tarkibining ikkinchi asosiy
elementlariga xazina veksellari stavkalari kiradi. Ba`zam alhida davlatlarda rasmiy
foiz stavkasi past bo`ladi. Bunga sabab hazina veksellariga garov sifatida
hukumatning o`zi turganligidir. Aynan hukumatning o`zi garov sifatida turganligi
uchun bu veksellar eng likvidli aktivlar toifasiga kiradi.
Pul-valyuta bozorining uchinchi asosiy elementlariga banklararo deposit va
unga yaqin deposit sertifikarlari stavkalari kiradi. Bu stavkalar rasmiy kurs
stavkasidan ham , xazina veksellari stavkasidan ham hamisha yuqori turadi,
Mintaqaviy valyuta bozorlarining rivojlanishi bilan foiz stavkalarining
muayyan turlari ko`paydi. Maslan, LIBOR (London Interbank Offered Rate) –
London banklararo mablag`larga taklif stavkasi juda keng qo`llanilmoqda. LIBOR
o`zida London banklarining bir-biriga ta`minlanmagan ssudalar (1 oydan 1
yilgacha) berishning o`rtacha foiz stavkasini mujassamlashtiradi. LIBOR AQSH
dollarida qo`llanilishi keng tarqagan, lekin bu LIBORni boshqa yevrovalyutalarda
qo`llanilmasligini anglatmaydi.
Xalqaro ssuda kapitallari bozorining rivojlanishi bilan LIBOR stavkasiga
o`xshash boshqa stavkalar paydo bo`lgan: PIBOR (Parij), SIBOR (Singapur),
NIBOR (Nyu-York), KUBOR (Quvayt), LYUKSIBOR (Lyuksenburg) va
boshqalar.
Bularning har qaysi valyutadagi foiz stavkalari ―tenglashish‖ an`anasiga
ega. Chunki, ular Yevrobozorda mintaqaviy markaziy yaqinlikdadirlar. Yevro
valyutasi kiritilgandan so`ng, ko`pgina banlar YEVROBOR dan foydalan
boshladilar.
Markaziy Bank deviz siyosatining eng keng tarqalgan shakli valyuta
intervensiyasi hisoblanadi.
Markaziy Bankning milliy valyuta kursiga ta`sir etish maqsadida valyuta
bozirida chet el valyutalarini sotib olishi yoki sotib olishiga valyuta intervensiyasi
deyiladi.
Hozirgi kunda valyuta intervensiyasidan ko`zlangan maqsad bo`lib, valyuta
kursining qisqa vaqt oralig`ida kutilmaganda yuzaga keladigan keskin
17
tebranishlariga barham berish hisoblanadi. Markaziy Banklar vakyuta kursini
istalgan darajda o`zgartish imkoniyatiga ega emaslar, chunki ular valyuta
bozorlarida tijorat banklari bilan raqobat qila olmaydilar. Shu sababli, valyuta
intervensiyasidan maqsad – valyuta kursining keskin tebranishlari oqibatlarini
yumshatish hisoblanadi.
Valyuta intervensiyasi rasmiy oltin-valyuta zahiralari yoki markaziy
banklarning banklararo ―svop‖ bitimlari asosida amalga oshiriladi.
Valyuta intervensiyasi XIX asrdan boshlab qo`llanila boshlandi. Masalan,
Niderlandiya Markaziy Banki, Avstriya-Vengriya banki milliy valyuta kursini
barqaror tarzda ushlab turish uchun undan foydalanganlar.Oltin monomettalizmi
bekor qilingandan so`ng, valyuta intervensiyasidan foydalanish keng tarqaldi.
1929-1933-yilgi jahon iqtisodiy inqirozi yuzaga kelgan sharoitda markaziy banklar
valyuta dempingiga ko`mak berish uchun o`z valyutalarini kursini tushirish
maqsadida valyuta intervensiyasidan foydalandilar.
Valyuta intervensiyasini o`tkazishning moddiy bazasi vazifasini, 30-
yillarda AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Kanada va boshqa
mamlakatlarda tashkil qilingan maqsadli valyuta fondlari – oltin, chet el va milliy
valyutalarda tashkil etilgan davlat fondlari o`tadi. Hozirgi sharoitta bu fondlarning
roli va yo`nalishi ayrim davlatlarda alohida xususiyatga egadir. Masalan,
Fransiyada maqsadli valyuta fondi mamlakat oltin-valyuta zahiralari summasi
miqdorida ajratilgan fonddir. Fransiya Markaziy Banki o`zining intervensiya
operatsiyalari hajmini va xarakterini oshkor qilmaslik uchun o`lchov
ko`rsatkichlarini matbuotta oshkor qilmaydi. Buyuk Britaniyada ham maqsadli
valyuta
fondi
mamlakatdagi
oltin-valyuta
zahiralarini
o`zida
mujassamlashtirgandir.
Bretton-Vuds tizmi doirasida valyuta intervensiyasi, asosan, qat`iy
belgilangan kurslarnng qadrini ushlab turish maqsadida o`tkazilardi. Intervensiyani
o`tkazishda asosiy valyuta dollar bo`lgani uchun, AQSH boshqa davlatlargauning
kursini ma`lum darajada ushlash yuzasidan majburiyat qo`ydi. Yamayka tizmiga
suzib turuvchi valyuta kurslariga o`tilgandan so`ng, valyuta intervensiyasi aosan
18
kurslarni tez tebranishini oldini olish maqsadida o`tkazilish an`anasiga ega bo`ldi.
AQSH dollarining rezerv valyuta sifatidagi roli pasayishi oqibatida valyuta
intervensiyasida dollar bilan bir qatorda nemis markasi hamda bir qator G`arbiy
Yevropa va Yaponiya davlatlari valyutalari qo`llana boshlandi.
70-yillarning o`rtalaridan boshlab bir qator markaziy banklar valyuta
intervensiyasini hamkorlikda o`tkazdilar. 1974-yilning may oyida AQSH,
Germaniya, Shvetsariya mamlakatlari valyuta intervensiyasi hamkorlikda o`tkazish
haqida bitim tuzdilar. 1975-yilning fevralida Fransiya ham bu bitimga qo`shildi.
Rambuydagi olti mamlakat hukumati rahbarlari yig`ilishida birlashgan valyuta
siyosati va o`zaro yordam ko`rsatishlar haqida bitim tasdiqlandi. 1975-yilning
dekabridan boshlab ―o`nlik guruhi‖ mamlakatlari valyuta intervensiyasini ―svop‖
birgalikda o`tkazishgan.
Mamlakat pul-kedit siyosati bilan bog`liq intervensiyaning ―tozalangan‖ va
―tozalanmagan‖ turlari mavjud (birinchi navbatta muomaladagi massasiga va foiz
stavkasiga ta`sir ko`rsatish masalasi muhim ahamiyatga egadir). Pul-kredit
sohasiga
―tozlangan‖ intervensiya
nazariya
jihatdan
ta`sir etmaydi,
―tozalanmagan‖i esa, ta`sir etadi. Intervensiyaning ikkinchi shakli murakkab
hisoblanadi va undan foydalanish keng tarqalgan. Chunki, u pul-kredit siyosatiga
valyuta bozoridagi talab va taklifni o`zgartirish orqali ta`sir etadi. Davlat odatda
o`zining valyuta zahiralarini qisqa muddatli qimmatli qog`ozlar va bank depozitlari
ko`rinishida saqlaydi, chunki ular daromad olib keladi. Konversion operatsiyalarni
amalga oshirishdan oldin shu kredit vositalari ustidan bir necha manipulyatsiyani
amalga oshirish kerak., sababi, ular pul muomalasiga, foiz stavkalari darajasiga
ta`sir o`tkazishi mumkin.
Intervensiyaning psixologik samarasi katta ahamiyatga egadir: Markaziy
Bank operatsiyalarining oshkoralik darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, taxmin qilish
mumkinki, valyuta bozoridagi subyektlar boshqaruv organlarining tazyiqiga
shunchalik darajada bo`ysunadilar. Markaziy bankning birjaga chiqishi hamda
valyuta brokerlariga murojaat qilishi oqibatida ko`p hollarda bozorga sezilarli ta`sir
19
o`tkazadi, buning izohi sifatida operatsiyalarning rasmiy summasi kattaligini
ko`rsatish mumkin.
Ba`zi markaziy banklar brokerlar orqali, boshqalari birja orqali, lekin
ko`pchiligi tijorat banklari bilan bevosita muloqotga o`tadilar. Markaziy Banklar
muddatli banklararo operatsiyalardan foydalanmoqdalar. Amaliyotda valyuta
―svop‖ operatsiyasi keng tarqalgandir, shu jumladan AQSH federal Rezrv tizimi
hamda bir qator markaziy banklar o`rtasidagi maxsus kelishuvlar yuzasidan amalga
oshiriladi. Shu narsa alohida xarakterga egaki, ko`pgina hollarda markaziy banklar
AQSH dollariga yetakchi xalqaro valyuta sifatida qarab, o`z kurslarini unga
moslab boradilar.
Hozirgi kunda har qanday intervensiyaning asosiy maqsadi valyuta
bozoridagi vaziyatni barqaror ushlab turish va valyuta kurslarini tez tebranishining
oldini olish maqsadida o`tkazmoqda. Valyuta bozoridagi barqaror holat birinchi
navbatta tashqi iqtisodiy aloqalarni, shu jumladan, butun iqtisodiyotning
rivojlanishini ta`minlaydi. Har bir davlat o`z iqtisodiy sharoitidan, xalqaro
iqtisodiy munosabatlarning ―ochiqlik‖ darajasidan kelib chiqib, valyuta
intervensiyasini o`z vazifalariga moslab amalga oshiradi.
Eng qisqa muddatli rejada markaziy banklar har kungi valyuta
tebranishlarining oldini olish maqsadini bozorning texnik ko`rsatkichlari holatiga
yo`naltirilgan holda amalga oshiradilar.
Qisqa muddatli istiqbolda hukumat ko`pincha ―shamolga tayanch‖ (lean
against the wind)taktikasini qo`llaydi, bu taktika chegaralangan boshqaruvchilik
qarama-qarshiligida namoyon bo`ladi. Masalan, shu narsa aniq belgilangan bo`lishi
mumkinki, kursning biron soat va kun davomida o`zgarishi qarama-qarshi
operatsiya o`tkazishni talab qiladi. Ba`zan, hukumat intervensiya yordamida
muhim iqtisodiy masalani hal qilishda yoki saylov oldi tadbirlarida yutib chiqishda
foydalanadi.
Valyuta intervensiyasining uzoq muddatli maqsadlari orasida hukumat
tomonidan bozordagi holatni mamlakatning asosiy iqtisodiy ko`rsatkichlari bilan
moslash, xususan kursni oshib yoki tushib ketishining oldini olish, iqtisodiyotni
20
xalqaro valyuta-kredit konyekturasining salbiy ta`siridan saqlashlarni ko`rsatish
mumkin. Ba`zi vaqtlarda davlat o`z valyutasi kursini haqqoniy bo`lmagan kurs
darajasida saqlashga harakat qiladi.
Ko`pgina markaziy banklar mamlakatning oltin-valyuta zahiralari bilan
o`tkaziladigan operatsiyalarga eytiyotkorlik bilan yondoshmoqdalar va kamroq
harajat talab qiladigan usullardan foydalanishga intilmoqdalar.
80-yillarda shu narsa ma`lum bo`ldiki, bir mamlakatning o`zi intervensiya
yoki hamma pul-kredit vositalari yordamida bozorga qarshi tura olmaydi. Shu
sababliular valyuta intervensiyasini jamoa bo`lib o`tkazishga kelishadilar. Bunga
yorqin misol sifatida 1982-yilda Versaldagi ―yettilik guruhi‖ rahbarlari
uchrashuvlari natijalarini ko`rsatish mumkin.
Oxirgi yillar davomida yetakchi mamlakatlar bir necha marta
muvofiqlashgan valyuta intervensiyasini o`tkazadilar. Ularning asosiy maqsadi –
AQSH dollari kursini tushirish yoki hech bo`lmaganda uning kursi o`sishining
oldini olish edi, biroq o`tkazilgan operatsiyalar summasi nisbatan kam bo`lganligi
sababli aytarli darajada yutuqlarga erishilmagan. Shunday bo`lsada, shu narsa aniq
bo`ldiki, alohida mamlakatlarning shartli intervensiyasiga nisbatan muvofiqlashgan
intervensiyaning natijasi samaralidir.
Muvofiqlashgan intervensiyaning nihoyatda samarali bo`lganiga misol
qilib odatda, 1985 yilning 22-sentyabrdagi (―Plaza kelishuvi‖) beshta yirik
rivojlangan mamlakatlar kelishuvi natijasida AQSH dollari kursining tushganligini
keltiradi.
Shunday bo`lsada, bundan keyingi interventsiyalarning summasi unchalik
katta emas edi. Bu yerda shu narsani ta`kidlash joizki, ―katta beshlik‖ harakati
bozordagi talab va taklifning real farqini o`zgartira olmaydi, balki birinchi navbatta
ruhiy ta`sir o`tkaza oldi xolos.
Nyu-Yorkdagi huddi shu 1985-yil 22-sentyabrdagi besh mamlakat moliya
vazirliklarining yuqori darajadagi yig`lishida aniq maqsadlarni hal etish takliflari
o`rtaga tashlandi. Misol uchun, Germaniya va Yaponiya mamlakatlarini ichki
talabini o`stirish va shu kabilar. Biroq bu masalada birlik bo`lmagan va bo`lishi
21
ham mumkin emas edi. Har bir davlat o`z manfaatlaridan kelib chiqadi va bu
manfaatlar ko`p hollarda boshqa mamlakatlarning qiziqishlari bilan mos kelmaydi.
Valyuta qarama-qarshiligi (nomutanosibligi) ning kuchayishi, valyuta
kursini intervensiya yordamida tartibga solishning samarasiz urinishlari va shu
kabi holatlar hatto rivojlanayotgan mamlakatlar, masalan, Janubi-Sharqiy Osiyo
mamlakatlarida bo`lib o`tgan moliyaviy inqirozlar bu davlatlar tomonidan Xalqaro
Valyuta Fondining qayta qurish bo`yicha yangi takliflar qurish bo`yicha yangi
takliflar kiritishga sabab bo`lmoqda. Ko`pgina davlatlar (asosan rivojlanayotgan
mamlakatlar) valyuta-moliya masalalari bo`yicha yuqori darajadagi konferentisya
o`tkazishni talab qilmoqdalar. XVF ga doimiy ravishda hamma tomonlarning
qiziqishlarini e`tiborga olgan holda uning mexanizmlarini o`zgartirish haqida
takliflar kiritmoqda. Masalan, kiritilayotgan takliflardan biri yetakchi valyuta
kurslarini o`rtacha tortilgan indeksi tebranishlari chegarasini o`rnatishdir.
Valyuta sohasidagi hamkorlik bo`yicha katta voqea sifatida 1987-yil
Parijdagi ―Luvr kelishuvi‖ ni ko`rsatish mumkin. Yetkchi rivojlangan mamlakatlar
valyuta barqarorligiga erishish va birinchi galda dollar bilan bog`liq muammoni
hal etish masalasiga qattik kirishganliklarini bildirdilar. Umuman olganda, 1987-
yil valyuta intervensiyasini o`tkazish darajasi bo`yicha eng yaxshi natijali yil
bo`lgan. Bu intervensiyalar G`arbning yirik markaziy banklari kelishuvi asosida va
alohida yakka o`zlari o`tkazgan intervensiyadan iborat edi. Bu vaqtda endi gap
AQSH dollari kursini tushishini to`xtatib turish haqida ketmoqda edi, shu sababli,
AQSH dollari faol sotib olinmoqda edi. Buning natijasi sifatida 1986-yilning
avgust oyidan 1987-yilning avgustigacha Germaniya, Yaponiya va Buyuk
Britaniya oltin-valyuta rezervlarining 63 mlrd. dollarga o`sganini ko`rsatish
mumkin. Bu vaziyat ko`zga ko`rinadiga yutuq va foyda olib kelmadi, 1987-yilning
kuzida ro`y bergan birja inqirozi esa, markaziy banklarning barcha urinishlarini
yo`qqa chiqardi. ―Luvr kelishuvi‖ iqtisodiyotni va pul-kredit siyosatini
muvofiqlashishiga olib kelmadi, chunki unda hisob stavkasini o`zgartirish
kelishuvi doirasidan chetga chiqilmagan hamda AQSH davlat byudjeti difitsiti
22
muammosini hal etish masalasi va xalqaro to`lovlarni balanslashtirishiga
erishilgani yo`q edi.
Oxirgi yigirma yil davomida valyuta siyosatidagi barqaror holatni olib
borish maqsadida hamda o`z valyutlarning kuchli pozitsiyasini ushlash uchun bir
qancha rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar ham yig`ayotgan oltin-valyuta
rezervlarini ko`payishi bilan izohlash mumkin.
Devalvatsiya – (lotincha so`zdan olingan bo`lib, de valeo – qadri tushishi
ma`nosini anglatadi) milliy valyutani chet el valyutalariga yoki xalqaro hisob-kitob
pul birliklariga nisbatan qadrining tushishidir.
Devalvatsiyaning kelib chiqishiga sabab bo`lib, inflyatsiyaning kuchayishi
va mamlakat to`lov balansining salbiy qoldiqqa ega bo`lishi hisoblanadi.
Devalvatsiyaning yuzaga kelishiga quyidagi ikki omil sabab bo`ladi:
Eksportni rag`batlantirishning zarurligi;
Milliy valyutaning rasmiy kursi bilan uning real harid quvvati
o`rtasida sezilarli farqning paydo bo`lishi.
5
Devalvatsiya siyosatini mamlakat to`lov balansi yomonlashgandan va
mamlakatga import oqimi sezilarli darajada ko`payganda amalda qo`llash
iqtisodiyotga ijobiy ta`sir etadi. Devalvatsiya qo`llash shart-sharoiti yuzaga
kelganda, uni darhol amalga oshirish lozim, aks holda sun`iy ravishda kursni
ushlab turish butun iqtisodiyotga sezilarli darajada salbiy ta`sir etish mumkin.
Revalvatsiya (lotincha so`zdan olingan bo`lib, re valeo – qadri oshishi
ma`nosini anglatadi) – milliy valyutani chet el valyutalariga yoki xalqaro hisob-
kitob pul birliklariga nisbatan qadrining oshishidir.
Revalvatsiya qadri kuchli valyutalarga nisbatan qo`llaniladi. Uning kelib
chiqishiga sabab inflyatsiyaning nihoyatda past darajada bo`lishi, uzoq vaqt
davomida mamlakat to`lov balansining aktiv bo`lishi, milliy firma va
kompaniyalarning jahon savdo bozorida juda raqobatbardoshligidir. Revalvatsiya
devalvatsiyaga nisbatan jahon amaliyotida kamroq qo`llanilgan.
5
Жумаев Н.Х. Валюта сиѐсатининг асосий шакллари. Бозор, пул ва кредит. 1998 йил, 5-сон, 44-бет.
23
Markaziy
Bank
valyuta
operatsiyalarining
asosiy
qismi
svop
operatsiyalariga to`g`ri keladi. Svop operatsiyalarining pul bozoriga ta`siri
sezilarlidir. Markaziy Bank tijorat banklaridan svop bitimlari asosida chet el
valyutasini, ataylik, AQSH dollarini sotib olsa, u banklar ixtiyoriga Markaziy Bank
pullarini ma`lum davrga berib qo`yadi. Va aksincha, u svop bitimi bo`yicha
banklarga AQSH dollarini sotsa, unda mamlakat pul bozori ma`lum vaqtgacha
ancha likvidli mablag`lardan mahrum bo`ladi.
Markaziy Bank valyuta siyosatining muhim jihatlaridan biri shundaki, u
orqali kredit institutlarining likvidliligiga ta`sir ko`rsatish mumkin. Ularning
likvidliligiga ta`sir ko`rsatishning muhim usullaridan biri garov evaziga ssudalar
berish bilan bog`liq valyuta operatsiyalarini amalga oshirishdir. Ushbu
operatsiyalrni amalga oshirish uchun tijorat banklariga Markaziy Bankning chet el
valyutasidagi aktivlaridan vaqtinchalik foydalanish huquqi beriladi. Aktivlarning
o`zi esa Markaziy Bankning mulki bo`lib qolaveradi, shu sababli unga foiz
hisoblanib borilaveradi.
Odatda, har bir mamlakat valyuta bozorini ikki tarkibiy qismga bo`lish
mumkin:
Valyuta birjasi;
Birjadan tashqari valyuta bozori.
Valyuta operatsiyalarini rivojlantirish uchun Markaziy Bank tomonidan
valyuta kursining erkinlashtirishi ijobiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Chunki, qat`iy
belgilangan kurslar tashqi iqtisodiy faoliyatni bo`g`ib qo`yish orqali iqtisodiyotga
salbiy ta`sir etishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |