O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Jon A. Hobson 
 
Angliya  tartibga  solinmagan  bozorlar  jamiyat  farovonligini  eng 
yuqori  darajada  ta‘minlaydi,  degan  asosiy  ta‘limoti  bilan  ortodoksal 
nazariya  qo‗rg‗oni  bo‗lib  kelgan  bo‗lsada,  lekin  bu  yerda  unga  qarshi 
chiquvchilar ham bor  edi. Bu  ta‘limotga  eng katta ta‘sir  ko‗rsatgan  Jon 
A.  Hobson  (1858-1940)  ning  noortodoksal  fikrlari  hozirgi  farovon 
Angliyaga  ma‘naviy  turtki  bo‗ldi.  Hobsonning  akademik  faoliyati 
birinchi kitobini nashrdan chiqarganidan so‗ng tez orada yakuniga yetdi. 
Bunga uning kitobidagi ―kitobimni o‗qigan iqtisodiyot professori uni yer 
qattiqligini  o‗lchash  uchun  sinab  ko‗radi‖
67
 degan  fikrlari  sabab  bo‗ldi. 
Mustaqil  faoliyat  uni  ortodoksal  nazariyaga  yana  va  yana  qarshilik 
qilishga  undadi,  u  qirqqa  yaqin  kitoblar  va  katta  maqolalar  nashr  qildi. 
Keyns  Umumiy  nazariyada  Hobsonni  maqtaguniga  qadar  uning  ishlari 
akademik doirada yaxshi kutib olinmasdi. Shunday qilib sof nazariyada 
Hobsonning  ta‘siri  sezilarsiz  bo‗ldi,  u  ingliz  iqtisodiy  siyosatini 
shakllantirishda  muhim  ta‘sir  ko‗rsatdi.  Hobson  ham  boshqa  ko‗plab 
noortodoksal  iqtisodchilar  kabi  ortodoksal  nazariyaning  kamchiliklarini 
ko‗ra  olar  va  ularni  ta‘riflardi,  lekin  amaldagi  ta‘limotni  ag‗darishga 
yetadigan yangi ta‘limot yaratishga qodir emas edi.  
 
Provard  natijada  Hobsonning  noortodoksal  nazariyasi  amaldagi 
aralashmaslik  siyosatini  ma‘qullashga  qarshi  chiqdi,  chunki  bozorlar 
ijtimoiy farovonlikni ta‘minlash uchun yetarli edi.  
 
Hobson  o‗sha  davr  ingliz  iqtisodinng  amal  qilinayotgan  uchta 
xatosini  topdi.  Birinchisi,  doimiy  haddan  ortiq  zaxiralash  yoki  iste‘mol 
tufayli  to‗liq  ish  bilan  ta‘minlanmaganlik.  Ikkinchisi,  foydaning  yuqori 
                                                             
67
 
John A. Hobson, Confessions of an Economic Heretic (New York: Maxmillan, 1938), p. 30.
 

---

266 
 
daromadli  oilalar  o‗rtasida  ularning  yuqori  savdo  kuchlari  sababidan 
nohaq 
taqsimlash. 
Uchinchisi, 
moliyaviy 
foydaga 
yo‗nalgan 
boshlang‗ich  qiymat  tizimlari  uchun  bozorlar  ijtimoiy  narx  va  ijtimoiy 
foydani  yaxshi  belgilay  olmasligidadir.  Shunga  qaramasdan  ortodoksal 
fikrlovchilar  iqtisodiyotda  muvozanatni  topishdi  va  bu  muvozanatni 
ko‗rsatib  beruvchi  ta‘limotlarni  yaratishdi.  Hobson  aralashmaslik 
iqtisodiyotining  salbiy  ta‘sirlarini  taxmin  qildi  va  mavjud  sanoat 
jamiyatining  xatolarini  tuzatuvchi  nazariy  tuzilma  yaratishga  harakat 
qildi.  Hobson  agarda  jamiyatning  maqsadi  aniq  qilinganda  iqtisodiy 
nazariya jamiyatni ―yaxshi hayot‖ga erishishga ishontirishi mumkin, deb 
hisoblaydi.  
 
U  Jon  Nevill  Keynsning  biz  farqlashimiz  mumkin  bo‗lgan  nima 
mavjud  va  u  nima  bo‗lishi  mumkin,  degan  nuqtayi  nazariga  va 
ortodoksal  nazariyaning  nima  mavudligini  tahlil  qilishdagi  cheklangan 
harakatlariga e‘tibor qaratdi. Hobson uchun iqtisodiy nazariya jamiyatga 
―majburiyatlarini‖  ko‗rsatib  bera  olganligidan  rostdan  ham  foydali  edi. 
Ortodoksal  nazariya  tomonidan  amalga  oshirilgan  normativ-ijobiy 
bo‗linish  ilojsiz  edi,  chunki  undagi  dalillar  etikal  va  iqtisodiy  edi. 
Hobsonnnig 
ortodoksal 
nazariyaga 
bo‗lgan 
qarshiligi 
uning 
hammualliflikda yaratgan kitobida boshlangan edi.  
 
Biz  Adam  Smit  davridan  buyon  butun  iqtisodiyot  o‗qitish  asosida 
turgan  xulosaga  keldik,  chunonchi  yillik  ishlab  chiqarish  miqdorini 
Tabiiy  vakillar,  Kapital  va  Mehnat  agregatlari  yordamida  aniqlash 
mumkinligi  yolg‗on,  aksincha,  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  agregatlar 
tomonidan qabul qilingan limitlardan ancha past. Bu mahsuotni haddan 
ortiq  to‗plash  va  haddan  ortiq  ko‗p  yetkazib  berish  natijasida  ortga 
suriladi
68
.  
 
Bahs-munozaraga  sabab  bo‗lgan  yana  bir  narsa  Hobson  va  uning 
hamkasbi  A.F.Mameri  ortodoksal  nazariyani  to‗plash  oxir-oqibatda 
xuddi  investitsiya  kabi  foydaga  olib  keladi,  degan  fikrlarga 
qo‗shilishlaridir.  
 
Hobson  daromadning  taqsimlanishi  haqida  ko‗p  yozgan.  Marjinal 
unumdorlik nazariyasini rad etdi. Marjinal mahsulotlarni alohida omillar 
uchun  hisoblashning  imkoni  yo‗q  edi.  Ishlab  chiqarishning  turli  xil 
omillariga  to‗lovlar  amaliy  jihatdan  uch  qismga  bo‗linadi:  1)  omilning 
o‗zini moddiy qo‗llash imkoni uchun to‗lov, 2) miqdor va unumdorlikda 
                                                             
68
 
A. F. Mummery and J. A. Hobson, The Physiology of Industry (New York: Kelley and Millman, 1956), 
p. vi.
 

---

267 
 
omillar  o‗sishiga  izn  berishga  to‗lov,  3)  yaxshilash  va  tuzatish  uchun 
to‗lov.  Hobson  ularni  ―foydasiz  narsa‖  deb  atagan.  Zamonaviy  sanoat 
iqtisodiyoti  ishlab  chiqarish  hajmini  namoyon  qiladi.  Turli  omillarni 
tuzatish  uchun  to‗lovlar  yetarliligiga  qaraganda  u  ko‗proq  bozor 
baholash  omillarining  kelishuv  jarayoni,  u  qaysi  omillar  foydasiz 
narsalarni  qabul  qilishini  aniqlaydi.  Hobson  yer  samarasiz  narsalarni 
qabul  qilishini  tasdiqladi,  bunga  uning  tabiiy  tanqisligi  sabab  bo‗ladi. 
Chunki  uning  bosh  kelishuv  imkoniyati  va  sun‘iy  tanqisligini  monopol 
kuchlar  keltirib  chiqargan.  Daromadning  tengroq  bo‗lishi,  ishchilar 
uchun  yagona  balandroq  maoshlar berish,  faqatgina  maoshnigina  emas, 
balki  ishchilar  ish  unumdorligini  ham  oshirish  kerak.  Shuningdek, 
yaxshiroq  tenglik  iste‘molni  o‗stirib,  tejamkorlikni  kamaytiradi.  Bu 
orqali iqtisodiyot tushkunlikning oldini oladi. 
 
Hobson  bu  fikrida  ortodoksal  nazariyaga  qarshi  holatiga  asoslanib, 
mamnun  bo‗lmadi.  U  qiymat  tizimining  ortodoksal  nazariyadagi 
ma‘nosiga  asosiy  va  keskin  qarshi  fikr  bildirishni  davom  ettirdi. 
Hobsonning  fikriga  ko‗ra  ortodoksal  nazariya  noto‗g‗ri  yondashuvga 
ega. 
 
Hobson biz qiymatlarda ifodalangan narxlardan farq qiluvchi inson 
qiymatlarini  va  bozor  narxlari  kabi  bir  xil  bo‗lmagan  inson  foydasini 
ham  hisoblashimiz  kerak,  deb  ta‘kidlaydi.  Bu  tahlilarda  Hobson 
zamonaviy  ijtimoiy  yordam  nazariyasini  iqtisodiyotni  bilmagandek 
qabul  qiladi,  ta‘minlash-qiymat  tomoniga  ham,  talab-foyda  tomoniga 
ham  murojaat qilingan.  Uning  talab qismi  tahlillari  Veblenning  asarlari 
ta‘sirida bo‗lgan; u ko‗zga ko‗ringan iste‘mollar va sotuvchilik san‘atini 
zamonaviy  iqtisodiyotda  sinab  ko‗rish  orqali  behuda  sarflash  paydo 
bo‗lishini ko‗rsatib bergan. Hobsonning yechimi hukumat aralashmaslik 
soyosati  yondashuvini  yo‗q  qilgan  va  foyda  zamonaviy  iqtisodiyot 
tabiatining  mo‗ljali  bo‗ldi.  ―Sanoatimiz  me‘yoriy  jarayonlarida  to‗g‗ri 
yo‗nalgan  ijtimoiy  nazoratni  shaxsiy  foyda  qidirish  omili  o‗rniga 
ishlatish  ijtimoiy  qayta qurishning har  qanday  sog‗lom  tizimida  muhim 
hisoblanadi‖
69
. 
 
Hobsonning  bu  qisqacha  fikri  uning  ortodoksal  nazariyaga  qarshi 
bildirgan kuchli fikridan biroz ko‗proq edi. U Sayning qonunini rad etdi. 
Bo‗linishning  ortodoksal  nazariyasiga  e‘tiroz  bildirdi,  ijtimoiy 
                                                             
69
 
John A. Hobson, Work and Wealth (New York: Maxmillan, 1914), p. 293. 
  

---

268 
 
yordamning  talabga  javob  bermaydigan  me‘yori  uchun  qiymat  tizimini 
tashkil etdi, ortodoksal nazariyaning me‘yoriy-pozitiv bo‗lishini ham rad 
etdi, axloqiy muhokama qilishni iqtisodiy tahlil qilishga qo‗shishni taklif 
qildi.  Jamiyatda  foyda  omili  salbiy  natijalarga  egaligini  ko‗rsatib  berdi 
va  yuqoridagilarning  hammasini  aralashmaslik  siyosati  yakuni  sifatida 
ko‗rsatdi.  U  ko‗plab  asosiy  noortodoksal  mutafakkirlarning  qismatini 
boshidan  o‗tkazdi:  u  ortdoksallar  tomonidan nazorat  qilingan akademik 
jamiyatda  qo‗lga  kiritgan  xizmatlariga  befarq  emasdi.  Uning  g‗oyalari 
yaxshilab ko‗rib chiqilmasdan rad etildi.  
 
Keyinchalik  Keyns  Sey  qonunini  rad  etganidan  so‗ng  u  ortodoksal 
pozitsiadan  ketdi,  uning  rivojlanishiga  muvofiq  ravishda  Hobson  ham 
o‗zgardi.  1936-yilda  u  Hobsonning  Sanoat  psixologiyasi  asarini 
maqtadi.  Bu  kitob  yaqin  ellik  yillar  ichidagi  birinchi  va  ko‗p  jildli 
kitoblarning  eng  ahamiyatlisi  edi.  U  ortodoksal  guruh  a‘zolariga  qarshi 
g‗ayrat  va  dadillik  bilan  kurashishga  harakat  qildi.  Mister  Hobson 
harakatdan charchamadi, lekin bu baribir foydasiz bo‗ldi. U mukammal 
bo‗lishiga  qaramay  bugun  unutilgan,  mohiyatan  bu  kitobni  nashr  qilish 
iqtisodiy  fikrlardagi  bir  davrdir
70
.  Keyns  e‘tiroz  bildirishni  davom 
ettirdi,  u  Hobsonni  talabga  javob  bermaydigan  iste‘mol  nazariya-
chilarining noortodoksal iqtisodchilarining muhim guruhiga tegishli deb 
ta‘kidladi. 
 
Ko‗plab  noortodoksal  yozuvchilar  qatori  Hobsonning  ichki 
mohiyatni  tushunishi  uni  barqaror  boshqarmadi.  Shunday  qilib  hozirgi 
ortodoksal  nazariyada  Hobsonga  tegishli  ko‗zga  tashlanadigan  muhim 
jihat  yo‗q.  U  ortodoksal  iqtisodchilar  gilam  ostini  supurishni 
rejalashtirgani  kabi  muammolarni  namoyish  qildi.  Va  nihoyat,  bu 
muammolar  aytilganda  Hobson  fikrlari  e‘tiborga  olinmay,  iqtisodchilar 
tomonidan  boshqa  yechim  taklif  etildi.  Shunga  qaramay  Hobson 
Britaniya  iqtisodiy  siyosatiga  muhim  ta‘sir  ko‗rsatdi,  uning  g‗oyalari 
Mehnat  partiyasiga  ruhiy  ta‘sir  ko‗rsatishda  ustunlik  qila  boshladi. 
Sanoatni ijtimoiy nazorat qilishi va barcha xizmat dasturlari bilan birga 
II jahon urushi davrida Britaniya Mehnat partiyasining dasturiga Jon A. 
Hobsonning iqtisodiyot fani manba sifatida olindi
71
. 
 
 
                                                             
70
 
J. M. Keynes, The General Theory of Employment, Interest, and Money (London: Maxmillan, 1936), 
pp. 364-365.
 
71
 ―History of Economic Thought‖ Harry Landreth, David C. Colander. 338-367 б. 

---

269