O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
 
 
9.3-chizma. Iqtisodiyotninig sektorlari o„rtasidagi o„zaro uzviy 
aloqadorlik 
 
 
Xo‗jaliklar  bozorga  so‗nggi  tovarlar  uchun  kiradi,  berilgan 
imtiyoz,  chegaralangan  daromad  va  bu  tovarlar  uchun  pul  miqdori 
chegaralanadi.  Firmalar  bozorlarni  bajonudil  so‗nggi  tovarlar  bilan 
ta‘minlaydi; shunday qilib so‗nggi tovarlar bilan ta‘minlash firmalardan 
xo‗jaliklarga  o‗tadi.  Bu  bozorlardagi  holatlar  9.3-chizmaning  yuqori 
qismida  ko‗rsatilgan,  so‗nggi  tovarlarning  qiymatlari  va  miqdorlari 
ta‘minlanadi  va  miqdorlar  belgilanishi  talab  qilinadi.  Bu  bozorlarda 
muvozanat  bo‗lishi  uchun  taklif  miqdori  va  talab  miqdori  har  bir  tovar 
uchun teng bo‗lishi kerak.  

---

211 
 
Omilli daromadlar 9.3-chizmaning pastki qismida ko‗rsatilgan. Bu 
bozorlarda  firmalar  hudud,  ishchi  kuchi  va  ro‗zg‗or  xarajatlaridan 
kapital  talab  qiladi,  bu  yerda  firmalardan  xo‗jaliklarga  daromad 
keladigan dollar mavjud. Bu bozorlarda uy xo‗jaliklari xarajatlari ishlab 
chiqarish omillarini ta‘minlaydi, omil qiymatlari belgilanadi. Bu yerdagi 
muvozanat  miqdorlarni  ta‘minlash  miqdorlarni  talab  qilish  bilan  bir- 
biriga  teng  bo‗lishi  uchun  barcha  bozorlar  aniq  ishlashini  talab  qiladi. 
Xo‗jaliklar o‗zlarining daromadlarini bo‗luvchi bozorlardan qabul qiladi 
va  ularni  bozorlarda  so‗nggi  tovarlar  uchun  sarflaydi.  Ular 
chegaralangan  daromadni  hisobga  olgan  holda  iste‘mol  qilish  uchun 
so‗nggi 
tovarlarni 
qabul 
qilib 
xo‗jaliklar 
uchun 
qoniqishni 
maksimallashtiradi,  so‗nggi  dollar  boshqa  har  qanday  narsaga 
sarflanganidek,  ular  ham  so‗nggi  dollarlarini  bir  xil  marjinal  nafda 
ma‘lum tovar olish maqsadida o‗zlarining sarf-xarajatlarini taqsimlaydi 
(Gossenning  ikkinchi  qonuni).  Firmalar  va  xo‗jaliklar  o‗rtasidagi 
daromad  aylanishi  iqtisodiyotning  milliy  daromadini  ko‗rsatadi;  bu 
jarayondagi  muvozanat  saqlanishi  uchun  xo‗jaliklar  barcha  erishgan 
daromadlarini  sarflashlari  kerak.  Daromadning  taqsimlanishi  bo‗luvchi 
bozorlarda  belgilanadi  va  qiymatlar  turli  omillarga  bog‗liq  bo‗lib, 
omillarning miqdorlari har bir xo‗jalik orqali sotiladi.  
Marjinal  foyda  nazariyasining  mustaqil  kashfiyotiga  asoslanib, 
istisodiy nazariya tarixida Valrasning alohida o‗rni bor, deyish mumkin, 
lekin  iqtisodiyot  sektorlarining  mustaqilligida  uning  ko‗proq  qarashlari 
amal qiladi. Undan oldingi boshqa olimlar xo‗jaliklar, firmalar, so‗nggi 
tovarlar  qiymatlari,  ishlab  chiqarish  omillarining  qiymatlari,  barcha 
so‗nggi  va  o‗rtacha  tovarlarning  miqdorlar  ta‘minlanishi  va  miqdorlar 
talab  qilinishining  o‗zaro  bog‗liqliklarini  tushunganligiga  qaramay 
ularning  hech  biri  bu  tushunchalarni  aynan  Valras  sinxron  tenglamalar 
tizimi  bayonoti  orqali  tushuntirgandek  ifodalay  olishmadi.  Hozir  u 
xo‗jaliklar  uchun  muvozanat,  so‗nggi  mahsulotlar  uchun  bozorlarda 
muvozanat  bilan  firmalar  muvozanati,  bozor  omillari  muvozanati  bir-
biriga  uyg‗un  bo‗lishi  mumkin.  Jevons  va  Mengerning  marjinal  foyda, 
so‗nggi  tovarlar  qiymatlari  va  ishlab  chiqarish  omillarining  qiymatlari 
o‗rtasidagi  oddiy  sabab  –  bog‗liqlikni  topishga  harakat  qilishini 
Valrasning  umumiy  muvozanat  modeli  bilan  taqqoslash  murakkab 
emasdek  tuyular  edi.  Valras  matematikaning  imkoniyatini  iqtisodiy 
tahlillarning  qoidalaridek  aniqligini  namoyish  qildi,  uning  ma‘lumot-
larining  barchasi  qabul  qilinganligiga  qaramasdan  XX  asrgacha  yaxshi 

---

212 
 
shakllanmadi  (matematikadan  to‗g‗ri  foydalanishni  ba‘zilar  hali  ham 
muhokama qiladilar). 
Valrasning  marjinal  tahlillari  Jevonsning  yoki  Mengerning 
tahlillariga  qaraganda  talabga  ko‗proq  javob  beradi.  U  subyektiv 
foydadan  qiymatga  sabab  bo‗lishning  oddiy  yo‗nalishini  ko‗rmadi; 
uning  o‗rniga  u  murakkab  bog‗langan  tizimni  ko‗rdi.  Chunki  Valras 
sektorlarning  o‗zaro  bog‗liqligiga  va  xayolida  faqatgina  ortda  qolgan 
talab  yaroqliligiga  e‘tiborini  qaratdi,  u  Jevons  va  Menger  kabi 
aldovlarga  chalg‗imadi.  Jevons  va  Menger  sabab  va  natija 
bog‗liqligidagi  foyda,  so‗nggi  tovarlarning  qiymati  va  ishlab  chiqarish 
omillarining  qiymatlari  uchun  bir  yo‗l  qidirishdan  mamnun  edi. 
Valrasning  umumiy  muvozanat  modeli  ularning  barchasi  bog‗liqligini 
ko‗rsatdi.  Valras  usulida  barcha  qiymatlar  o‗zaro  belgilangan  va  ikkala 
yo‗nalishda  ham  qiymat  sababini  belgilab  bo‗lmaydi.  So‗nggi  tovarlar 
ta‘siri va ishlab chiqarish omillari qiymatiga ta‘sir ko‗rsatadi. Umumiy 
muvozanat  modelida  hamma  narsa  bir-biri  bilan  bog‗liq.  Bu 
takomillashgan  tavsiflar  tushunishga  yordam  berishi  aniq  emas  va 
Valrasning  diqqat  markazida  umumiy  muvozanatda  foydaga  qaraganda 
qo‗shimcha  ishlab  chiqarish  bo‗ldi.  Valras  uchun  foyda  faqatgina 
nimadir  edi,  u  o‗zi  xohlagan  talab  chizig‗ini  qo‗lga  kiritishi  uchun 
tavakkal qilishiga to‗g‗ri keldi.