O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Valras, marjinal va iqtisodiy unumdorlik 
Valrasning  umumiy  muvozanat  nazariyasi  faqatgina  talabga  va 
undan keladigan foydaga asoslanmagan bo‗lib, taklif va undan marjinal 
unumdorlikning  pasayishiga  ham  bo‗gliq  edi.  Bu  yerda  Valrasning 
ta‘rifida  ham  biroz  noaniqliklar  mavjud.  Unga  ko‗ra  hech  qanday 
marjinal  mahsulot  bo‗lmaydi,  chunki  bir  omil  boshqalarisiz  o‗zgara 
olmaydi. Shunday qilib uning bu ta‘rifi umumiy muvozanat nazariyasiga 
turtki  bo‗ladigan  ikkinchi  umumiy  muvozanat  modeli  dadarajasiga 
erishmadi.  Shunga  qaramasdan  u  tahlillash  mahsulot  turli  koyeffit-
siyentlarini sig‗dira olish darajasida keng bo‗lishi mumkinligini yozadi. 
O‗quvchi esa bunga amal qilishni o‗z qarashlariga bog‗liq qoldiradi. 
Valras tizimida mahsulot qanday o„ringa ega? 
Valras  tizimi  mahsulotni  o‗z  ichiga  olgandek  ko‗rinsada,  diqqat 
bilan  qaralganda  u  o‗zgarish  modeli  ekanligi  va  mahsulot  bunga 
aloqador  emasligi  ayon  bo‗ladi.  Bunda  boshlanishiga  doimiy  qaytish 
bo‗lsada,  bu  hech  qanday  muammoni  keltirib  chiqarmaydi,  lekin 
qaytishda o‗sish bo‗lsa, bu modelda jiddiy muammo mavjud. 

---

213 
 
Iqtisodiyotning turli sohalarida bozorlar tomonidan yuzaga kelgan 
mo„tadil  sharoit  boshlang„ich  iqtisodiyot  uchun  umumiy  muvozanatga 
mos keladimi? 
Valras bu murakkab savolga javob berdim, deb o‗ylagan edi, aslida 
unday emas. Bu yerda doimiylik kuzatilishi natijasida yuzaga keladigan 
qat‘iy sharoitlar mavjud. 
  
Bozorlar  tomonidan  aniqlangan  va  umumiy  muvozanat  yechimi 
tomonidan  berilgan  noaniqliklar  so„nggi  mahsulotlarning,  omillarning 
qiymatidir,  so„nggi  mahsulotlar  miqdori  ta‟minlanadi  va  miqdor  talab 
qilinadi,  omillar  miqdori  ta‟minlanadi  va  miqdor  talab  qilinadi.  Bu 
yerda  qiymat  va  miqdorning  boshlang„ich  iqtisoiyotning  umumiy 
muvozanati uchun yagona to„plami mavjudmi? 
Valras  murakkab  umumiy  muvozanat  ko‗rinishlari  mavjudligini 
tan  oladi,  umumiy  muvozanat  tahlili  hali  hamon  bu  bilan  kurashishga 
majbur.  Umumiy  muvozanat  nazariyachilari  shartlar  ostida  bo‗ladigan 
noyob birlashgan muvozanatni keltirishdi, lekin bular biz iqtisodiyotdan 
kutishimiz  mumkin  bo‗lgan  shartlar  ekanligini  ko‗rsata  olishmadi. 
Modelga  kimdir  o‗z  mulohazalarini  kiritishga  harakat  qilganida  masala 
yanada  murakkablashadi.  Bu  modellarda  murakkab  muvozanat  ko‗p. 
Murakkab muvozanat yuzaga kelish ehtimoli umumiy muvozanatni real 
hayotga  tatbiq  etishga  to‗sqinlik  qiluvchi  muhim  omillardan  biridir. 
Murakkab muvozanat qanday qilib farqlar keltirib chiqaradi?  
Muvozanat baqarormi yoki beqarormi? 
Muvozanat  barqaror  bo‗lishi  shart  emas,  agarda  model 
muvozanatdan  chiqib  ketsa,  yana  muvozanatga  qaytadimi?  Bu  masala 
tezda o‗z javobini topdi, turg‗unlik uchun shartlar ko‗rsatildi. Bu shartlar 
hayotiylikka  to‗g‗ri  kelishi  ko‗rsatilmadi.  Ba‘zi  hodisalar  stabillikni 
tugatishi  mumkin.  Bu  jarayon  bozor  ishlarida  so‗nggi  muvozanatga 
natija  ko‗rsatmaydigan  matematik  o‗zgarishlarga  olib  kelishi  mumkin. 
Boshqa  tarafdan  esa  so‗nggi  muvozanatga  erishsa  bo‗ladi,  lekin  uning 
holati  tizimdagi  o‗zgaruvchilar  bilan  birga  bosgan  yo‗liga  bog‗liq. 
Shundan  kelib  chiqib  turli  xil  so‗nggi  muvozanat  darajalari  ehtimoli 
mavjud. 
Muvozanat qanday qilib  yuzaga keladi? Kim narx-navoni  belgilaydi va 
muvozanatsiz savdo holatida nima sodir bo„ladi? 
Hozirgi  kunda  mikroiqtisodiy  munozaralarda  o‗ziga  xos  rol 
o‗ynaydigan bu savol Valrasni ham ko‗p qiynagan. U og‗zaki va yozma 
nutqlarni  o‗z  ichiga  olgan  bir  qancha  dasturlarni  va  tatonoment 
jarayonni taklif etdi; auksioner (Valrasian Auksioner nomini qozongan) 

---

214 
 
barcha  narx  va  takliflarni ko‗rib  chiqadi  va barcha bozorlar  uchun aniq 
bo‗lgan  narxlarni  belgilaydi,  shundan  so‗nggina  savdo-sotiqqa  ruxsat 
beradi. 
Bu  masalalar  muhim  ahamiyatga  ega,  ammo  bular  Valras 
muvaffaqqiyatlariga  soya  solmaydi.  U  hozirgi  kunda  barcha  bilim  ega-
lari  beradigan  savollar  ustiga  poydevor  qurdi.  Umumiy  muvozanat 
mavjudligini  va  barqarorligini  jamlash  1950-  yillarda  iqtisodchilarni 
yaxshigina  band  qilib  qo‗ydi.  Boshqa  savollar  hamon  o‗ylantirmoqda. 
Valrasning  tahlili  matematik  jihatdan  mukammal bo‗lmasada, bu 1950-
yillar olimlari izlanishlari uchun yaxshigina tamal toshi bo‗ldi.  
Valrasning 
muvaffaqqiyati 
manbasi 
bo‗lgan 
matematik 
yondashuvlari umumiy muvozanat nazariyasining ba‘zi omadsizliklariga 
ham  sabab  bo‗ldi.  Valras  o‗z  modelida  g‗oyalarni  tahlil  qilish  uchun 
hech  qanday  amaliy  harakat  qilmadi.  Umumiy  muvozanat  nazariyasi 
tahlili  g‗oyalarni  o‗lchash  qiyinchiliklari  orqali  davrdan  davrga  o‗tib 
kelmoqda.