O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Umumiy muvozanat nazariyasining ilk alomatlari 
Umumiy  muvozanatni  mos  ravishda amaliyotga  tatbiq qilish  oson 
ish bo‗lganligi sababli, 1874-yilda Valrasninng ―Sof iqtisodiyot element-
lari‖ asarida bu yangi g‗oya bo‗lmaganligi hayratlanarli hodisa emas edi. 
Dastlabki  mualliflar  iqtisodiyotning  turli  sohalarini  birlashtiradigan 
nazariy  qarashlarga  ega  edilar.  Masalan,  Kyuznening  iqtisodiyotning 
turli  sektorlarida  yillik  mahsulotlar  oqimini  kuzatish  natijasida  ishlab 
chiqqan  iqtisodiy  jadvalida  ushbu  qarashlar  keltirgan.  Shu  kabi  Adam 
Smit ham iqtisodiyotning turli sohalari orasidagi chuqur bog‗lanishlarni 
aniq  ta‘riflab  bergan.  Lekin  ular  o‗zaro  bog‗liqlikni  tushuntirib  bergan 
bo‗lsalarda, qonuniy andoza yaratishmadi. 
1838-yilda  A.  Kournot  (1801-1877)  ba‘zi  mikroiqtisodiy  muam-
molarni  tahlil  qilish  jarayonida  iqtisodiyotning  o‗zaro  bog‗langanligini 
qonuniylashtirishda  oldinga  siljishga  muvaffaq  bo‗ldi.  U  korxona 
nazariyasi muammolarini  matematik usulda  tushuntirib berishga  erishdi 
va buni marjinal narx va marjinal ishlab chiqarish o‗zaro teng bo‗lganida 
foyda  maksimal  bo‗lishini  isbotlash  uchun  hisob-  kitobdan  foydalandi. 
Shunday  qilib  u  korxona  nazariyasi  uchun  Jevons  va  Menger  tanlov 
nazariyasi  uchun  qilgan  ishni  bajardi:  u  buni  marjinal  terminlar  bilan 
ifodaladi. Bundan tashqari u evristik
31
 va arifmetik tahlillariga to‗sqinlik 
qilgan  Kournot  Jevons  va  Menger  ortidan  ketmadi.  Uning  matematik 
bilimlari iqtisodiyot  ichidagi  bog‗lanishlarni  tushunishiga  yordam  berdi 
va  Valrasga  oldindan  bashorat  qilishga  yordam  berdi.  Kournot  ushbu 
xulosalarida  haq  edi,  ya‘ni  ―iqtisodiy  tizimning  biror  qismiga  tegishli 
bo‗lgan masalani qat‘iy va butunlay hal qilish uchun muhokamaga butun 
tizimni kiritish kerak‖ deb ko‗rsatdi
32
. 
                                                             
31
 Eristika – bahs munozara orqali haqiqatni topish. 
32
 Antoine Augustin Cournot, Researches into the Mathematical Principles of the Theory of Wealth, trans. Nathaniel 
T. Bacon (New York: Macmillan, 1897), p. 127. 

---

207 
 
Shunga  qaramasdan  Kournot  umumiy  muvozanat  modeli 
tuzilishini 
qabul 
qilish 
uchun 
matematik 
tahlil 
yetarlicha 
rivojlanmaganligini sezardi. J.H.Fon Tyunen (1783-1850) ham iqtisodiy 
nazariyadagi  muammolarni  hal  qilish  uchun  hisobdan  foydalangan. 
Kournot  kabi  iqtisodchi  olimlarning  matematik  mulohazalari  umumiy 
muvozanat modelini bir vaqtda sodir bo‗ladigan tenglamalar tizimi kabi 
tasavvur  qilishga  olib  keldi.  Balki  ular  Valrasga  nisbatan  yaxshiroq 
matematik  bo‗lishganligidan  (Valras  Fransiyadagi  nufuzli  Ekol 
Politexnik  ga  kirish  imtihonlaridan  o‗ta  olmaganligidan  qatnasha 
olmagan  edi,  Kournot  esa  aqlli  matematik  sifatida  E‘tirof  etilgandi), 
Kournot  va  Tyunen  fikrlarni  o‗lchashning  imkonsizligi  va  muammoni 
bo‗ysundirish  uchun  zarur  g‗oyalarning  ko‗pligi  sababidan  umumiy 
muvozanat  nazariyasining  murakkablashgan  aloqalariga  to‗xtalib 
o‗tishmagan.  
Valras o‗z navbatida boshqalar yurishga qo‗rqadigan yo‗lga qadam 
qo‗ydi.  Shu  kabi  Leon  Valras  iqtisodiyot  modelini  shakllantirishda 
matematik  notiqlikni  qo‗llab  umumiy  muvozanatga  aniqlik  va  ochiqlik 
ko‗rinishini  berdi.  Uning  amalga  oshirgan  ishlari,  shuningdek,  abstrak 
modelni  qurishga  va  matematikani  qo‗llashga  urg‗u  berganligi  sababli 
uni ajdodlari singari maqtalishga loyiq, deb e‘tirof etish mumkin. 
Biz Valras modelini qisqacha izohlab beramiz va u ko‗targan ba‘zi 
masalalarni  muhokama  qilamiz.  Buni  boshlashdan  avval  umumiy  va 
nisbiy muvozanat modellaridagi farqlarni o‗rganish maqsadga muvofiq, 
deb hisoblaymiz.