O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

muddatli  muvozanat  turlarini  ajratib  ko‗rsatib  beradi.  Bir  zumli 
muvozanatda taklif o‗zgarmaydi. Bunday sharoitda keskin oshgan talab 
qondirilishi  mumkin  emas  (band  bo‗lmagan  quvvatlardan  foydalanish 
yoki  yangi  quvvatlarni  ishga  tushirish  uchun  vaqt  kerak  bo‗ladi).  Bu 
vaqt ichida tanqis (defitsit) mahsulotlarni ishlab chiqarayotgan tadbirkor 
bahoni  oshirish  hisobiga  qo‗shimcha daromad  olishi  mumkin.  Masalan, 
tirik baliq bozorida baliqqa bo‗lgan talab oshdi, deylik. Baho ko‗tarildi, 

---

186 
 
lekin  o‗sha  kuni  sotuvchilar  taklifni  ko‗paytira  olmaydilar  (yangisini 
olib  kelishga  ulgurmaydilar).  Shuning  uchun  taklif  egri  chizig‗i  to‗g‗ri 
chiziq (S) ko‗rinishida bo‗ladi. Yuqorida qayd qilib o‗tganimizdek, baho 
oshadi (P
1
dan P
2
ga, 8.3-chizma).                      
 P  
 
 
 
         S 
   
            
          P
2
   
         E1  
    
          P
1
   
 
             D2 
   
    
                        D1 
 
         
                                Q
1
                    Q 
8.3-chizma. Bir zumli bozor muvozanati 
Amal  qilib  turgan  ishlab  chiqarish  quvvatlari  hisobiga  o‗sgan 
talabni  qondirish  uchun  taklifni 
ko‗paytirish  qisqa  muddatli 
muvozanatni ta‘minlaydi. Agar bozorda baliqqa bo‗lgan talab bir necha 
kun  davomida  ancha  yuqori  bo‗lsa,  unda  baliqchilar  qo‗shimcha  ishchi 
kuchi,  ortiqcha  to‗r  va  boshqa  anjomlar  hisobiga  baliq  tutishni 
ko‗paytirishga  harakat  qiladilar.  Natijada  taklif  Q
1
  dan  Q
3
  ga  oshadi 
(8.4-chizma). Baho qanday bo‗ladi? U pasayishga intiladi (P3
8.4-chizma). 
 
     P                                 S 
   
 
 
 
   
 
      
     P
3
  
                 E2        
     P
1
  
            E0  
 D2 
 
 
 
   D1  
 
 
         
                          Q
1
   Q
3
 
     Q  
 
 
 
8.4-chizma. Qisqa muddatli bozor muvozanati 
Uzoq muddatli muvozanatda taklif talabning oshishiga moslasha 
oladi,  chunki  uning  uchun  vaqt  yetarli  bo‗ladi.  Bu  davr  ichida  ishlab 
chiqarish  quvvatini,  ishlab  chiqarishni  tashkil  qilish  uslubini 
o‗zgartirish,  yangi  korxonalarni  ochish,  yangi  texnologiyalarni 

---

187 
 
qo‗llash mumkin. Sotuvchilarga ustama foyda keltiruvchi yuqori talab 
(D
2
  egri  chizig‗i)  va  shunga  muvofiq  yuqori  narx  (P
4
)  uzoq  muddat 
saqlanib  turgan  sharoitda  baliqchilar  ishlab  chiqarishni  kengaytirish 
maqsadida  ishlab  chiqarish  quvvatini  kuchaytirishga  kirishadilar 
(yangi baliq tutish kemalari,  omborxonalar  va boshqalar quriladi). Bu 
tarmoqqa  yuqori  daromad  tufayli  yangi  ishlab  chiqaruvchilar  kirib 
keladi.  Taklif  (Q
3
  dan  Q
4
  ga)  ko‗payadi,  baho  esa  (P
3
  dan  P
4
  ga) 
pasayadi. (8-4-rasm). 
 
P 
 
 
      
 
 
 
 
S 
 
P
4
 
 
 
   
 E3   
 
 
 
 
 
 
D2 
P
1
 
 
 
 E0  D1   
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
                       Q
1 
     Q
4
 
     Q 
 
8.5-chizma. Uziq muddatli bozor muvozanati 
Bu  yerda  A.Marshall  shunday  xulosaga  keladi:  qisqa  muddatli 
davrda  bahoni  shakllantiruvchi  asosiy  kuch  talab  (negaki,  taklif 
o‗zgaruvchan emas), uzoq muddatli davrda esa taklif hisoblanadi. Tovar 
qiymati qisqa muddatli davrda haqiqatan ham eng avvalo xaridorlarning 
xatti-harakati bilan  aniqlanadi  (marjinalizm).  Lekin uzoq  muddatli davr 
mobaynida  baho  o‗rtacha  ishlab  chiqarish  xarajatlari  miqdoriga 
yaqinlashadi  va  taxminan  bir  xil  darajada  bo‗ladi  (klassik  maktab). 
Klassiklarning bu nazariyasi faqat uzoq muddatli davr mobaynida to‗g‗ri 
amal  qilishini  ularning  o‗zlari  ham  yaxshi  anglamaganlar  va  bu  haqda 
o‗z tadqiqotlarida qayd qilib o‗tmaganlar.