O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
 
bu yerda: MU – ayrim tovarlarning me‘yorli foydaliligi;  
P – ularning narxi. 
Shunday 
qilib, 
turli 
tovarlarning 
me‘yorli 
foydaliliklari 
tenglashadi.  Agar  1  kg  apelsin  100  so‗m,  1  kg  ananas  esa  300  so‗m 
tursa,  unda  ananasning  foydaliligi  apelsinning  uch  karra  ko‗paytirilgan 
foydaliligiga  teng.  Shunday  taqqoslashga  muvofiq  bozorda  alohida 
tovarlarning  narxlari  o‗rnatiladi,  nisbatlar  shakllanadi,  nisbiy  narxlar 
tashkil  topadi.  Natijada  pul  birligiga  olinadigan  har  bir  tovarlarning 
me‘yorli foydaliliklari tengligi kelib chiqadi. 
Ijtimoiy  Me‟yorli  foydalilik.  Bozorda  har  bir  subyekt  o‗ziga 
keragidan  ortiqcha  tovarlarini  (subyekt  uchun  me‘yorli  foydaliligi 
nisbatan  katta  bo‗lmagan)  sotish  va  o‗zi  ehtiyoj  sezgan  tovarni  (uning 
Me‘yorli  foydaliligiga  nisbatan  yuqori)  sotib  olish  yuzasidan  ish 
yuritadi.  Kishilarning  manfaatlari  to‗qnashadi  va  iste‘molchilar  bilan 
sotuvchilarning  subyektiv  baholashi  yagona  ijtimoiy  qiymatni  keltirib 
chiqaradi.  Agar  bozorda  faqat  bitta  sotuvchi  (uning  uchun  sotilayotgan 
tovarning Me‘yorli foydaliligi, masalan, 100 pul birligiga teng) va bitta 
(300  pul  birligiga  teng)  xaridor  bo‗lsa,  unda  narx  100  dan  300  gacha 
bo‗lgan  chegarada  tebranib  turadi.  Lekin  bozor  ishtirokchilari  qancha 
ko‗p bo‗lsa, bozor qiymati chegarasi imkoniyatlari shuncha kam bo‗ladi 
(Edjuort teoremasiga muvofiq). 
E.Bem-Baverk o‗nta xaridor va sakkizta sotuvchi qatnashadigan ot 
bozorini  misol  qilib  keltiradi.  Har  bir  xaridor  o‗zining  yuqori  narx 
chegarasiga  ega  («undan  qimmatiga  olmayman»),  har  bir  sotuvchi  esa 
quyi  narx  chegarasiga  («undan  kamiga  sotmayman»)  (2-jadval).  Bir  ot 
uchun belgilangan narx 120 pul birlik bo‗lganda bozorda 10ta xaridor va 
2  tagina  sotuvchi  qoladi.  Bunda  talab  taklifdan  oshib  ketadi  va  narx, 
albatta, ko‗tariladi (xaridorlar o‗rtasida raqobat natijasida). 
 
 

---

180 
 
8.2-jadval 
 
Xaridorlar  
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Qimmat 
bo‗lmasin (pul 
birligidan) 
300  280  260  240  220  210  200  180  170  150 
Sotuvchilar  
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Arzon bo‗lmasin 
(pul birligidan) 
100  110  150  170  200  215  250  260 
 
 
   
Agar  narx  masalan,  250  pul  birligi  darajasida  o‗rnatilsa,  unda 
bozorda  7  ta  sotuvchi  va  3  tagina  xaridor  qoladi.  Taklif  talabdan  oshib 
ketadi.  Endi  sotuvchilar  o‗rtasida  raqobat  kelib  chiqadi,  ular  narxni 
pasaytira  boshlaydilar.  Narx  215  pul  birligidan  sal  pastga  tushishi 
bilanoq,  bu  yerda  sotuvchilar  bilan  xaridorlar  soni  tenglashadi  (oltitaga 
oltita). 
Shunday  qilib,  bunday  bozorda  bir  otning  narxi  210  va  215  pul 
birligi  o‗rtasida  o‗rnatiladi.  Ana  shu  narx,  faraz  qilaylik,  212,5  pul 
birligi,  mazkur  bozordagi  pul  birligiga  nisbatan  otning  me‘yorli 
foydaliligini ifodalab beradi: bu narxdan kamiga hech kim sotmaydi, bu 
narxdan  yuqorisiga  hech  kim  olmaydi.  Ana  shu  ijtimoiy  me‘yorli 
foydalilikdir.