O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

Fiskalfederalizm – federal hukumat 
va hududiy hokimiyatlarning moliya 
sohasidagi 
vakolatlarining 
o‟zaro 
taqsimlanishi. 
 
Manba: Экономикаиправо:словарь-
справочник. - М.:Вузишкола.Л. П.Кураков и 
др. 2004.
 

---

322 
o‘xshash cheklovlar ikki xil usulda: ayrim davlatlarda (Braziliya, Meksika, Kanada) 
federal markaz va sub‘ektlar cheklangan kompetentlik orqali biriktirilsa, boshqa 
davlatlarda (Rossiya, Hindiston, Germaniya) cheklangan kompetentlik bilan bir 
qatorda birgalikdagi markaz va regionlar kompetentsiyalari ham biriktiriladi. Bundan 
tashqari, ba‘zi bir davlatlarda, xususan Rossiya Federatsiyasida markaz va aniq 
federatsiya sub‘ektlari o‘rtasidagi iqtisodiy vazifalarni chekloviga doir ikki 
tomonlama shartnoma mavjud. Turli xil Federatsiya sub‘ektlari vazifalari hajmiga 
bog‘liq ravishda simmetrik va asimmetrik turlarga bo‘linadi. Simmetrik 
federatsiyalarda sub‘ektlar teng huquqli, asimmetrik federatsiyalarda aksi (Rossiya). 
Uchinchidan,
Federatsiya sub‘ektlari o‘zining konstitutsiyasiga (konstitutsion 
ustaviga), qonunchilik tizimiga, ba‘zan sud hokimiyatiga (Rossiyada bunga yo‘l 
qo‘yilmaydi) ega bo‘lishi mumkin. Bu holda ularga o‘zlarining hududiy pullarni 
kiritishga va qurolli kuchlarni tashkil etishlariga yo‘l qo‘yilmaydi.
To‟rtinchidan,
Davlat boshqaruvi ikki palatali federal parlament yordamida 
amalga oshiriladi, yuqori palata federatsiya sub‘ektlari vakillaridan tarkib topgan 
bo‘ladi va ularni qiziqishlarini o‘zida ifoda etadi. 
22.2.
 
Xorijiy mamlakatlarda byudjet jarayoni
AQSh byudjet tizimi federal byudjet, shtatlar byudjeti va munitsipalitetlar 
byudjetidan iborat. Hozirda AQSh da 50 ta shtat va 83000 ta mahalliy organlar 
mavjud, bundan tashqari AQSh ayrim turdagi mahalliy organlar ya‘ni javobgarligi 
cheklangan doiradagi maxsus xizmat ko‘rsatish tumanlari va maktab okruglari 
alohida ahamiyat kasb etadi.
Quyida keltirilgan 2.1-rasmda AQShda mavjud shtatlar ro‘yxati keltirilgan 
(2.1-rasmga qarang). 
Har bir shtat federatsiyaning teng huquqli a‘zosi sanaladi va markaziy federal 
okrug Kolumbiya hisoblanadi. Har bir shtat o‘zining qonstitutsiyasiga, 
qonunchiligiga hamda ijro etuvchi va sud tizimiga ega. Shtatlar o‘z navbatida 
maydaroq boshqaruv birliklari bo‘lmish okruglardan tarkib topgan. 
AQShda shtatlar va mahalliy boshqaruv organlari an‘anaga muvofiq aholiga 
quyidagi asosiy davlat xizmatlari uchun javobgar sanalishadi: boshlang‘ich va o‘rta 
ta‘lim, mahalliy militsiya va yong‘in havfsizligi xizmati, mahalliy transport, jamoat 
ishlari va ijtimoiy ta‘minot, shuningdek shtatlar miqyosidagi oliy ta‘lim. 
AQSh konstitutsiyasiga muvofiq o‘zining soliq solish huquqini faqat federal va 
hududiy hukumatlarga bergan, bu paytda mahalliy organ boshqaruvi shtatlar 
boshqaruvi organlari qarorlariga muvofiq soliqni belgilash va yig‘ish huquqini 
olishadi. AQSh soliq tizimining alohida xususiyati shundan iboratki, har bir bo‘g‘in 
byudjeti faqatgina o‘ziga tegishli bo‘lgan soliqlar tushumini hisobga oladi va 
taqsimlash huquqiga ega. Shunday qilib Qo‘shma Shtatlarda soliq yig‘imlari 
tushumining bir hukumat tomonidan boshqariladigan va turli xil byudjetlar o‘rtasida 
taqsimlanadigan amaliyoti yo‘q. Bunday tartib ko‘p jihatdan turli xil bo‘g‘inlradagi 

---

323 
boshqaruv organlariga yirik fiskal mustaqillik va o‘zlariga biriktirilgan soliqlar, 
ularning stavkalari va bazasi ustidan nazoratni amalga oshirish imkoiyatini beradi.