O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

15.2. Iqtisodiyotdagi integratsiya jarayonlarining mamlakat 
iqtisodiyoti raqobatbardoshligiga ta’siri. 
Iqtisodiy integratsiya tovarlar savdosini erkinlashtirishdan boshlanib, 
uchinchi  mamlakatlarga  nisbatan  umumiy  bojxona  tariflarini  yaratishni 
ham o’z ichiga oladi, shuningdek, ishlab chiqarish omillarining davlatlaro 
erkin  harakati  bilan  to’ldirilgan  holda  makroiqtisodiy  siyosatni  bir 
xillashtirish  va  davlatlar  ustidan  boshqaruv  organlarini  yaratish  bilan 
tugallanadi.  Integratsiya  birlashmalari  sonining  tez  sur’atlarda  o’sishiga 
qaramay,  ularning  aksari  qismi  tashqil  topishning  boshlang’ich 
bosqichlaridadir. 
MDH  mamlakatlarida  sho’’ba  korxonalarining  ochilishi  faol  tarzda 
sotish  talab  etiladigan  tovarlar  savdosini  kengaytirish,  shartnomalar 
bo’yicha  o’z  vaqtida  va  to’liq  ravishda  yetkazib  berilgan  tovarlar  uchun 
xech  bir  to’siqsiz  hisob-kitob  qilish  muammolarini  hal  etishga  imkon 
yaratadi. 
Sanoat-texnik 
ahamiyatdagi 
mahsulotlar 
bo’yicha 
TMKni 
mashinasozlik  maxsulotlari,  shuningdek,  murakkab  assortimentdagi 
mahsulotlar  ishlab  chiqarish  bo’yicha  tashqil  etish  maqsadga  muvofiqdir. 
Bunda  filiallarning  rentabelligini  belgilash  uchun  MDHning  mos 
mamlakatlarida sotiladigan resurslar hajmini aniqlab olish talab etiladi. 
TMK  huquqiy  holatini  belgilashda  BMT  tomonidan  TMK  va 
hukumatlar  o’rtasidagi  munosabatlar  majmuasini  tartibga  solib  turuvchi 
hujjatlar  ishlab  chiqilishini  ham  e’tiborga  olish  taqozo  etiladi.  Ularda 
barcha  davlatlar  uchun  ochiq  bo’lgan  global  mexanizm,  ya’ni  o’ziga  xos 
tartiblar  majmuasini  yaratish  ko’zda  tutiladi.  Xususan,  u  TMKning 

---

221 
 
quyidagi tamoyil, maqsad va vazifalarini nazarda tutadi: 
- milliy suverenitetni to’liq hurmat qilish; 
-  davlatlarning  tabiiy  resurslari,  moddiy  boy-liklari  va  iqtisodiy 
faoliyati ustidan ajralmas suvereniteti; 
- ichki va hukumatlararo munosabatlarga aralashmaslik; 
-  davlatning  TMK  faoliyatini  tartibga  solish  va  nazorat  qilish, 
foydani  taqsimlashda  qatnashish  va  hududida  joylashgan  xorijiy  mulkni 
milliylashtirish huquqi; 
- xalqaro huquqdan foydalanish, adolatli tartib va qonuniy faoliyatni 
himoya  qilish.  Milliy  tartib  rivojlanish  sohasidagi  milliy  iqtisodiy  reja  va 
maqsadlarga mos kelgan taqdirda TMKga havola etiladi. 
Fan-texnika taraqqiyoti omillarining qiyosiy tahlili jahon tajribasidan 
o’tgan  rivojlanish  modellarida  asosiy  farq  qiluvchi  omillarni  aniqlashga 
imkon  beradi.  Bu  bir  tomondan,  fan,  ta’lim  va  ko’p  ilm  talab  qiluvchi 
tarmoqlarni  rivojlantirishga  asoslangan  dinamik  o’sishdir.  Urushdan 
keyingi  davrlarda  bu  Yaponiya  va  Germaniyada,  80-yillarda  Janubiy-
Sharqiy  Osiyoning  yangi  industrial  mamlakatlarida  ko’za-tilgan.    Boshqa 
tarafdan, Mazkur davrda maqbo’l innovatsiya muxitini yarata olmagan, fan 
va  ta’lim  tizimlari  tanazzuliga  olib  kelgan  inflyatsiya  o’sishi  Lotin 
Amerikasi mamlakatlari uchun xos bo’lgan. 
Davlat  siyosati  fanning  vositaviy  asosini  yaratishda  markaziy 
ahamiyatga ega bo’lishi kerak. Qim-matli jihozlar bilan ta’minlashni talab 
etuvchi  dasturlarni  milliy  ustuvorlikka  kiritilishi  bu  sohadagi  ishlarni 
jadallashtirishga  olib  keladi,  bu  esa  jahon  ilmiy-texnik  integratsiya 
(koopyoratsiyasi) jarayonida o’z o’rnini belgilash imkonini beradi. 
Integratsiya tovarlar savdosini erkinlashtirishdan boshlanib, uchinchi 
mamlakatlarga  nisbatan  umumiy  bojxona  tariflarini  yaratishni  ham  o’z 
ichiga  oladi,  shuningdek,  ishlab  chiqarish  omillarining  davlatlararo  erkin 
harakati  bilan  to’ldirilgan  holda  makroiqtisodiy  siyosatni  bir  xillashtirish 
va  davlatlar  ustidan  boshqaruv  organlarini  yaratish  bilan  tugallanadi. 
Integratsiya  uyushmalari  sonining  tez  sur’atlarda  o’sishiga  qaramay, 
ularning  aksari  qismi  tash-qil  topishning  boshlang’ich  bosqichlarida 
turibdi. 
Bugungi kunda milliy xo’jaliklar va alohida iqtisodiy sub’ektlarning 

---

222 
 
raqobatbardoshlik  qobiliyatini  shakllantirish  va  qo’llab  turish  zamonaviy 
global-lashib  borayotgan  dunyoda  barcha  mamlakatlarning  eng  muxim 
vazifasi bo’lib qolmoqda. 
Shu  bilan  birga,  O’zbekistonda  iqtisodiyotning  raqobatbardoshlik 
muammosi, mamlakatning strategik jihatlarini ishlab chiqish uchun yetarli 
darajada  aniq  anglab  yetilmagan.  Iqtisodiyotning  raqobatbardoshligi 
rivojlangan  mamlakatlarning  makrodarajadagi  iqtisodiy  siyosatining 
asosiy  muammosi  xisoblanadi.  Bunda  mamlakatlarning  raqobatbardoshlik 
mezoni  tizim  rivojlanishining  makro-  va  mikroiqtisodiy  darajalari  nuqtai 
nazaridan  shakllanadi.  Agar,  birinchi  holatda,  u  mamlakatning 
makroiqtisodiy  doirasi,  uning  texnologik  va  institutsional  rivojla-nishiga 
taalluqli  bo’lsa,  mikroiqtisodiy  yondashuv  nuqtai  nazardan  esa  milliy 
kompaniyalarning  faoliyati  va  strategiyasi  hamda  milliy  biznes-muxit 
sifati baholanadi 
Davlatlarning milliy chegaralariga bog’liq bo’lmagan tarzda xo’jalik 
faoliyatini  nisbatan  oqilona  tashqil  etishga  imkon  yaratuvchi  kapital  va 
texnologiyalarning yuqori darajada harakatchanligi dunyo bo’yicha texnik 
o’zgarishlar va erkinlashtirishning muhim natijasi bo’lib qolmoqda. Bu bir 
nechta  mamlakatlar  o’rtasida  yagona  ishlab  chiqarishni  taqsimlashga  va 
avval  bir  joyda  to’plangan  ishlab  chiqarish    faoliyati  va  jarayonlarini 
ularning  mahalliy  narxlar,  resurslar,  moddiy-texnik  ta’myanot  va  bozor 
xususiyatlaridan  kelib  chiqadigan  ustunliklarini  e’tiborga  olgan  holda 
yoyib yuborishga imkon beradi. Ishlab chiqarishni joylashtirish va tashqil 
etishdagi 
ba’zi  bir  o’zgarishlar  korxonani  o’zviy  shartnoma 
munosabatlariga  undovchi  bozor  omillari  ta’siri  ostida  yuzaga  kelsa, 
boshqalari esa ierarxik xususiyatga egadir, bunda korporatsiyalar bevosita 
o’z  nazoratlari  ostida  ishlab  chiqarish  va  savdo  bilan  shug’ullanuvchi 
filiallarni (bevo-sita xorijiy investitsiya asosida) yaratadilar.