O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

Davlat byudjeti profitsiti– 
muayyan davrda O‟zbekiston Respublikasining davlat byudjeti 
daromadlarining uning xarajatlaridan oshib ketishi. 
Davlat byudjeti taqchilligi –
 
muayyan davrda O‟zbekiston Respublikasining davlat byudjeti 
xarajatlarining uning daromadlaridan oshib ketishi. 

---

124 
Davlat byudjeti daromadlarining byudjet xarajatlaridan oshish holati yuzaga 
kelganda, 
byudjet profitsiti
paydo bo‗ladi. Byudjet profitsiti, odatda, davlatning qarz 
majburiyatlarini to‗lashga va likvidli mablag‗larini ko‗paytirishga jalb etiladi. 
 
Sobiq Ittifoqda ma‘muriy-buyruqbozlikyillarida davlat byudjeti taqchilligi 
uzoq vaqtlargacha mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida tan olinmagan. 
Davlatbyudjetini shakllantirishda moliyaviy resurslarga bo‗lgan talabdan kelib 
chiqqan holda, ularni moliyalashtirish uchun mablag‗lar qidirib topilardi va shu 
asosda davlatning moliyaviy manfaatlari ta‘minlanardi. Rejali iqtisodiyot ma‘lum 
davrlargacha hech qanaqa larzalarsiz, bir tekisda ma‘muriy-buyruqbozlik asosida 
rivojlanib borishi daromadlar va xarajatlar orasida ―kasallik‖ alomatlarini aniq 
ko‗rsatmadi. Ammo, keyingi davrlarda (80-yillarning oxiriga kelib) sobiq Ittifoqda 
byudjet taqchilligi holati yuzaga chiqa boshladi. Dastlabki yillardagi byudjet taqchil-
ligi jamg‗arma kassalardagi aholiga tegishli bo‗lgan mablag‗lar, uzoq muddatli hayot 
sug‗urtasi badallarining o‗sishi va aholi o‗rtasida davlatning ichki yutuqli zayom 
obligatsiyalarini chiqarish (sotish) hisobiga qoplab borildi. Bu turdagi qarzlar 
oldindan mavjud bo‗lgan resurslarni qayta taqsimlash asosida amalga oshirilganligi 
uchun moliyaviy-moddiy balansning buzilishiga olib kelmadi, ammo bu jarayon 
davlat qarzlarining o‗sishiga olib keldi. 1986-yilda byudjet taqchilligining juda tez 
sur‘atda o‗sib ketishi (45,5 mlrd. rubl) Ittifoq moliya tizimining parokandalik holatini 
boshlab berdi.
Ammo byudjet taqchilligini favqulodda, mustasno hodisa deb qarab bo‗lmaydi. 
O‗zining tarixiy va iqtisodiy rivojlanishining u yoki bu bosqichida byudjet 
taqchilligiga duch kelmagan davlat bo‗lmasa kerak. Masalan, AQSH da federal 
byudjet keyingi yarim asr mobaynida faqat 1969-yildagina taqchilliksiz ijro etilgan.
Taqchillikning hajmi: 

milliy valyutada absolyut summada; 

mamlakat yalpi ichki mahsuloti hajmiga nisbatan; 

milliy daromad hajmiga nisbatan; 

byudjet daromadlari va xarajatlariga nisbatan foizlarda aniqlanadi.