Xalqaro savdo rivojlanishining ahamiyati va uning asosiy ko’rinishlari. Tashqi iqtisodiy munosabatlarning eng muhim shakli - xalqaro savdo yoki alohida mamlakatlar o’rtasida tovar va xizmatlar ayiraboshlash hisoblanadi va u o’ziga quyidagilarni kiritadi:
-tovar bilan ayirboshlash;
-fan - texnika yutuqlari bilan ayirboshlash (litsenziyalar, nou-xau va boshqalar);
-asbob uskunalar etkazib berishni ko’zda tutadigan kapital qurilish obe’ktlari bilan savdo qilish;
-loyiha va qurilish ishlarini bajarish; -xizmatlar savdosi.
Tashqi savdo siyosati 2 xil bo’ladi:
industriyalashtirish yoki importni o’rnini bosish. Bu uzoqni o’ylangan yo’l emas. Ammo yangi iqtisodiyot uchun vaqtincha foydali. SHuning uchun ko’p qoloq mamlakatlar shu yo’lni tanlashgan.
eksportni rivojlantirish. Boshlang’ich davrda qiyin, ammo uzoqni o’ylangan yo’ldir. SHuning uchun ko’p davlatlar bu yo’lga o’tishga hayiqishadi.
Jahon savdosi tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shaklidir. Uning kengayishi va chuqurlashuvi natijasida kapitalni chetga chiqarish imkoniyatlari yuzaga keldi va unga bog’liq ravishda xalqaro moliya-valyuta, kredit munosabatlari rivojlandi.
Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim ob’ektiv sabab bilan izohlanadi.
Birinchidan, bu tabiiy va xom ashyo resurslarining mamlakatlar o’rtasida notekis taqsimlanganligi.
Xalqaro savdo rivojlanishining zarurligini aniqlovchi ikkinchi muhim sabab – bu, turli mamlakatlarda ishlab chiqaruvchi kuchlarning bir xil rivojlanmaganligidir.
Bu ikki ob’ektiv sabab har qanday milliy iqtisodiyotning takror ishlab chiqarishi jarayonida xalqaro savdoning ahamiyatini aniqlaydi. 90-yillarning boshlarida xalqaro savdo hajmi AQSHda yalpi milliy mahsulotning 16-18 foizini,
Germaniyada 30-39 foizini tashkil etdi. SHu davrda O’zbekiston yalpi milliy mahsulotida tashqi savdoning ulushi 10-12 foiz atrofida bo’ldi.
Tashqi savdo xalqaro ayirboshlashning an’anaviy shakli sifatida quyidagi ko’rinishlarni o’z ichiga oladi:
mahsulotlarni ayirboshlash: yoqilg’i-xom ashyo mahsulotlari, qishloq xo’jaligi mahsulotlari, sanoat mahsulotlari;
transport xizmatlari, sayyohlik va boshqa xizmatlar. Hozirgi vaqtda xizmatlarning jahon eksportidagi hissasi 30 foizdan oshib ketdi;
yangi ilmiy-texnik ma’lumotlarni ayirboshlash: litsenziyalar va ‘nou-xou’lar.
Ular hissasiga xalqaro savdo aylanmasining 10 foiziga yaqini to’g’ri keladi.
Xalqaro savdo mahsulotlari, xizmatlar va fan-texnika ma’lumotlarini ayirboshlashning barcha ko’rinishlari tashqi savdo operatsiyalari yordamida amalga oshiriladi. Ular o’z navbatida eksport, import, reeksport va reimport operatsiyalariga bo’linadi.
Eksport operatsiyasi - mahsulotlarni chet mamlakatlarga chiqarish.
Import operatsiyasi - mahsulotni xorijiy sherikdan sotib olish va uni mamlakatga olib kelish.
Reeksport operatsiyasi - avval import qilingan va qayta ishlov berilmagan mahsulotni chet elga olib chiqib sotish.
Reimport operatsiyasi - avval eksport qilingan va u erda qayta ishlov berilmagan mahsulotni chet elda sotib olish va mamlakatga olib kelish.
Biror mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatga bevosita aralashuvi jarayoni eksport va importni cheklash hisoblanadi. Davlat tomonidan olib boriladigan bunday tadbirlar savdo siyosati deb yuritiladi. Savdo siyosati - davlat tomonidan xalqaro savdoga soliq, subsidiya, valyuta nazorati va import yoki eksportni to’g’ridanto’g’ri cheklash siyosatlari olib borish orqali ta’sir ko’rsatishdir.
Mamlakat tashqi savdosini cheklash borasida olib borilayotgan har qanday chora-tadbirlar aholi turmush faoliyatining pasayishiga olib keladi. SHuning uchun ham ko’pgina mutaxassis-iqtisodchilar tashqi savdoga boshqacharoq yondashish zarurligini ta’kidlashadi. Ularning fikriga ko’ra, mamlakat iqtisodiyoti va aholisi turmush faoliyatini yaxshilash uchun erkin tashqi savdo siyosati foydaliroq hisoblanadi. CHunki, tashqi savdoni cheklashga nisbatan uni erkinlashtirish iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishga ko’proq imkoniyat yaratadi.
Amaliyotda tashqi savdoni cheklashning 50 dan oshiqroq turi mavjud.
Ularning ayrimlari davlat g’aznasini to’ldirishga yo’naltirilgan bo’lsa, ba’zilari umuman importni cheklashga va yana boshqasi esa eksportni cheklashga yoki rag’batlantirishga yo’naltirilgan. Bundan tashqari, ko’pgina mamlakatlardagi iqtisodchi va siyosatchi guruhlar protektsionizmni kuchaytirishni qo’llabquvvatlashadi. Erkin savdo jahon iqtisodiyoti nuqtai nazaridan foydali bo’lishi mumkin, ammo alohida olingan mamlakat iqtisodiyoti nuqtai nazaridan esa erkin savdo hamma vaqt ham foydali hisoblanavermaydi. Ayrim holatlarda savdo cheklashlarini tashqi savdo yutuqlarini qayta taqsimlashda, ya’ni, bir mamlakat aholisi turmush faoliyatini yomonlashtirish evaziga oshirishda foydalanish mumkin. Ulardan shuningdek, guruhlar o’rtasida oladigan daromadlarini qayta taqisimlashda foydalanish mumkin. Shuning uchun ham tashqi savdo siyosatini ishlab chiqishda olib boriladigan tashqi savdo siyosatining iqtisodiy tahlili katta ahamiyatga ega.
Mamlakatlarda ta’rifli mexanizm orqali tashqi savdo siyosatini yuritish, birinchi navbatda ushbu mamlakatning asosiy tarmoqlari va yangi ishlab chiqarish sohalarining himoyalanganligiga ta’sir qiladi.
So’nggi o’n yilliklarda eksportni ixtiyoriy chegaralash va eng kam import baholarini belgilash haqida bitimlar tuzish amaliyoti keng tarqala boshladi. Savdo cheklashlarining bu yangi turlari xususiyatlari ularni o’rnatishning noan’anaviy usulidan iborat. Bunda import qiluvchi mamlakatni himoya qiluvchi savdo to’siqlari, import qiluvchi mamlakat chegarasida kiritilganda eksportni ixtiyoriy chegaralash qo’llaniladi.
