O'zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta-maxsus ta’lim Vazirligi Toshkent Davlat stomatologiya institute Buxoro filiali

usullari 
Nafas azolari fiziologiyasi. 
Meyorda nafas yo’llarida mukotsiliar 
kliriens yani mukotsiliar transport amalga oshiriladi. 
Mukotsiliar 
transport
- 
bu 
nafas 
yo’llarini 
yot 
zarrachalardan, 
mikroorganizmlardan, chang va boshqalardan tozalanishidir. Bu nafas 
yo’llari shilliq qavatida ularning o’tirishi va keyinchalik traxeobronxial 
shilliq sekret bilan chiqarilishi hisobiga amalga oshiriladi. Mukotsiliar 
transport respirator traktning immun, tozalovchi va bar’er potentsialini 
taminlaydi. 
Meyorda respirator traktda 3 guruh hujayralar mavjud va bu 
hujayralar nafas yo’llarini yot moddalar, mikroorganizmlar va 
boshqalardan tozalab, nafas yo’llarini himoyalab turadi.
1.
Qadoqsimon hujayralar – bu hujayralar meyorda suyuq shilliq 
sekret 100-150 ml bir sutka davomida ishlab chiqaradi. Bu suyuq shilliq 
sekret 1 minutda 10 mm harakatlanadi. Meyorda suyuq shilliq sekretga 
chang, yot modda zarrachalari, mikroorganizmlar o’tirib qoladi va 
yopishadi, shu sekret bilan nafas yo’llaridan chiqarilib organizm (nafas 
yo’llari) himoyalanadi. Shilliq sekret 2 qavatdan iborat bo’lib, 1 qavat 

---

37 
zol qavat bo’lib, biroz suyuq. Uning tarkibida elektrolitlar, zardob 
komponentlari, oqsillar, biologik faol maddalar, fermentlar va ularni 
ingibitorlari saqlanadi. 2 qavat gelsimon qavat bo’lib, fibrilyar 
strukturaga ega va makromolekulyar glikoprotein komplekslar, disulfid 
ko’prik bilan birikkan mutsinlardan tashkil topgan. 
2. 
Kipriksimon hujayralar. Bularda vorsinkalar mavjud, ular egilib-
tiklanib turib harakatlanib turadi. Shu yo’l orqali suyuq shilliq sekret va 
unga yopishib qolgan yot moddalar nafas yo’llaridan chiqarilib 
tashlanadi. Kipriksimon hujayralar vorsinkalari meyorda 1 sekundda 15 
marta egilib tiklanadi. 10 ta kipriksimon hujayralar 1 qadoqsimon 
hujayraga teng.
3. 
O’pka alveolyar yo’llar va alveolyar qopchalardan tashkil topgan
.
Alveolyar qopchalar alveolalardan tashkil topgan. Alveola devori I-II va 
III tip alveotsitlardan tashkil topgan. I tip alveotsit nafas olishda, II tip 
alveotsit surfaktant nomli lipoproteid modda ishlab chiqaradi. III tip 
alveotsit kam uchrab, nerv oxirlariga boydir. Bu hujayralar 
gemoretseptor hujayralardir. I tip alveotsit kapilyarlar endoteliysi va ular 
orasidagi bazal membrana bilan birga qon-havo to’sig’ini (aerogematik 
bar’er) hosil qilishga ishtirok etadi. Bu to’siq gazlar almashinuvida 
asosiy rol o’ynaydi. I tip alveotsitlar yassi sitoplazmasida pinotsitoz 
pufakchalar ko’p bo’ladi. Ularni respirator alveotsit deyiladi. II tip 
alveotsitlar baland, kubsimon, sitoplazmasida sekretor donachalar, 
plastinkasimon tuzilmalar bo’ladi va 
ushbu hujayralar alveolalar 
yuzasini namlab turuvchi surfaktant moddasini ishlab chiqaradi
, ularni 
sekretor 
hujayralar 
deyiladi. 
Surfaktant 
tarkibida 
fosfolipidlar 
(fosfatidilxolin 80%, fosfatidilglikol 10% gacha) va oqsillar bo’ladi. 
Lipidlarning oqsillarga nisbati 13:1 atrofida bo’ladi. 
Surfaktant 
alveolalarni devorlarini nafas chiqargandan so’ng qayta tiklanishiga 
xizmat qiladi va yopishib qolishdan saqlaydi, interstitsiyadan suyuqlikni 
alveola ichiga o’tishga yo’l qo’ymaydi. Bakteriotsid, immun himoya va 
makrofaglarni faollashtiradi. Surfaktant kattalarda har 5 soatda 
yangilanib turadi. Bulardan tashqari yana mahalliy nospetsifik himoya 
omillari lizotsim, interferon, laktoferin, fibronektin kabi immun 
bo’lmagan bakteritsid tasirga ega moddalar ham himoya funksiyasini 
o’taydi.
Qisqa qilib aytganda yuqorida aytilganlar nafas olish tizimini 
himoya funksiyasini o’taydi, va patologik holatlarda ushbu muvozanat 
buziladi. 

---

38 
Funksional pulmonologiya. Nafas - tashqi va to’qima nafasiga 
bo’linadi.