O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti magistratura bo’limi qo‘l yozma huquqida

3.1-rasm. Korxonaning tashqi iqtisodiy faoliyati tuzilishi
14
. 
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, korxonaning tashqi iqtisodiy faoliyati uchta 
asosiy vazifaga ajratilgan holda olib boriladi. Ushbu vazifalarni bajarish bevosita 
marketing tadqiqotlari bilan bog‘liq. Eksport strategiyasini aniqlash, tashqi savdo 
operatsiyalarini rejalashtirish, reklamani tashkil etish, tashqi savdo bitimlarini 
tuzish v.h.k. barchasi merketing tadqiqotlarisiz amalga oshirilmaydi.
Korxona boshqaruvi qarorlar qabul qilishga asoslanadi. Ushbu qarorlarni 
to‘g‘ri qabul qilish asosida esa bozorlarni o‘rganish yotadi. Uning zamirida 
korxonaning tashqi bozorda faoliyat olib borishi uchun zarur bo‘lgan barcha shart-
sharoitlar tahlil qilinadi. Har bir korxona bozorni kompleks o‘rganish dasturini 
14
Внешнеэкономическая деятельность предприятий: учебное пособие / под ред. Ю.Г. Козака, Н.С. 
Логвинов. – М.: Образование Украины, 2012. -300 с.

---

62 
ishlab chiqishi lozim. Mazkur kompleks dastur tovarning xususiyati, korxona 
faoliyatining tavsifi, eksport tovarlari ishlab chiqarish miqyosi va boshqa omillarga 
bog‘liq bo‘ladi.
TIFda bozorlarni marketing tadqiq etish quyidagi asosiy bosqichlardan 
iborat bo‘ladi:
Mazkur bosqichda tovar (xizmat)ga bo‘lgan talabni, iste’molchilarning harid 
qobiliyati darajasini, haridorlar fe’l-atvorini hamda tovarga bo‘lgan talabning 
o‘zgarish istiqbollarini (faqat tovarning o‘sish sur’ati emas, uning hayotiylik 
siklidan ham kelib chiqqan holda) aniqlash kabi bir qator vazifalardan iborat.
Tovarga bo‘lgan talabni aniqlashda “bozor sig‘imi” ko‘rsatkichi muhim 
ahamiyatga ega
15
. Bozorning to‘yinganlik darajasi sanoat va tashqi savdo 
statistikasi asosida baholanadi. Agar bozor to‘yinmagan bo‘lsa, salohiyatli 
haridorlarni o‘rganish lozim bo‘ladi. Iste’molchilar talabini o‘rganish chog‘ida 
shuni inobatga olish lozimki, haridor taklif etilayotgan tovarning unga mos yoki 
mos emasligini o‘zi hal qiladi. Shu jihatdan olib qaraganda iste’molchilarning 
tovar va xizmatlarga qo‘yiladigan talablarini chuqur o‘rganib chiqish lozim. Tovar 
va xizmatlarga qo‘yiladigan umumiy talablar sifatida: yuqori sifatga egaligi, 
foydalanish chog‘ida nuqsonlarning bo‘lmasligi, uning innovatsionliligi, sotuvdan 
keyingi servis xizmatining majudligi, qo‘shimcha xizmatlarning soni va tavsifi 
v.h.k.larni kiritish mumkin. Undan tashqari tovarlarning assortimenti, tashqi 
ko‘rinishi, markirovkasi va tovar belgilari kabi haridorlarning maxsus talablarini 
ham inobatga olish lozim. Geografik va iqlim sharoitlar, amaldagi texnik 
standartlar, iste’molchilarning didlar va odatlari ham tovarlarga qo‘yiladigan 
talablarga ta’sirini o‘tkazadi.

Taklifni tahlil qilishda mahalliy bozordagi tovarlarni, ularning eksport va 
importini hamda zaxiradagi o‘zgarishlarini miqdoriy baholash muhim hisoblanadi.
15
Т.Жўраев, Д.Тожибоева – Иқтисодиёт назарияси 1-қисм, Тошкент-2014.

---

63 
Taklif tarkibi, ya’ni assortimentning yangilanish darajasi, yangi tovarlarning 
paydo bo‘lishi odatda doimiy o‘zgarishlarga moyil bo‘ladi. Shu sababdan ham aniq 
bir tovar taklifini tahlil qilishda jahon tovar bozorining holati va rivojlanish 
tendensiyalarini o‘rganish muhim hisoblanadi.
Tovarlar taklifiga ta’sir etuvchi asosiy omillar sifatida quyidagilarni keltirish 
mumkin:
• qurilishga qo‘yilgan kapital hajmi, ishlab chiqarishni rekonstruksiya qilish 
va modernizatsiyalash;
• mahsluot ishlab chiqarish hajmi;
• tovarlarning iste’mol hajmi;
• tovarlarning zaxiralari (ishlab chiqaruvchi va vositachilarning 
omborxonalaridagi), ularni bozorga yetkazib berish imkoniyati;
• ilmiy tadqiqot ishlariga qilinadigan harajatlarning hajmi va tuzilishi;
• Mahsulotlarning yangilanish sur’ati.