O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Qo
ra
q
a
lpo
g„
ist
o
n 
R
e
spu
bl
ik
a
si,
 vil
o
y
a
tl
a
r 
va
 T
o
shk
e
nt
 sha
hr
i 
ma
ha
ll
iy
 by
u
dj
e
tl
a
rig
a
 
u
mu
mda
vl
a
t 
so
liq
la
rda
n 
a
jr
a
tma
la
r 
me
‟y
o
rl
a
ri
So
li
q
 t
u
ri
 
Yuridik
 
sh
ax
sl
a
r-
n
in
g 
da
ro
ma
diga
 
so
li
q
 
Sav
do
 va 
umu
mo
v
q
a
t-
la
n
ish
 
kor
x
o
n
al
a
ri
 
y
al
pi 
da
ro
ma
di
-
da
n
 y
ag
o
n
a 
so
li
q
 
to„
lo
vi
da
n
 
aj
ra
tma
 
Mik
ro
fir
ma 
va kic
h
ik
 
kor
x
o
n
al
a
r 
y
ag
o
n
a 
so
li
q
 
to„
lo
vi
da
n
 
aj
ra
tma
 
Jism
o
n
iy
 
sh
ax
sl
a
rda
n
 
da
ro
ma
d 
so
li
g„
i 
Q
o„
sh
il
ga
n
 
q
iy
mat
 
so
li
g„
i 
Ak
siz
 so
li
g„
i 
Yer 
q
a‟
ri
da
n
 
fo
y
d
al
a
n
g
an
li
k uch
u
n
 so
liq
 
Hudu
dl
ar
 
n
o
mi
 
Ben
zin
 
D
iz
el
 
y
o
q
il
g„
isi
 
Av
iats
iy
a 
kero
sin
i 
Alkog
o
l 
mah
sul
o
ti 
(et
il 
sp
irti
da
n
 
ta
sh
q
ar
i)
 
Yillar
2016 
2017 
2018 
2016 
2017 
2018 
2016 
2017 
2018 
2016 
2017 
2018 
2016 
2017 
2018 
2016
2017 
2018 
2016 
2017 
2018 
2016 
2017 
2018 
2016 
2017 
2018 
2016 
2017 
2018 
Q
or
a
qa
lp
o-
g‗
ist
on 
Resp
u
b
lik
asi
100
100
88
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
58
10
0
10
0
100
100
100
A
ndij
on 
vilo
yat
i 
100
100
65
100
100
100
100
100
100
100
100
100
1
00
100
10
0
100
100
100
100
100
B
u
xo
ro
vilo
yat
i 
5
3
37
79
100
95
100
100
95
5
0
50
100
5
3
37
5
5
3
37
5
3
37
5
3
37
50
50
100
2
Ji
zzax
vilo
yat
i 
100
100
81
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Q
as
h
qa
d
ar
yo
vilo
yat
i 
60
29
32
100
95
100
100
95
100
100
100
60
29
37
50
50
100
2
N
av
oiy
vilo
yat
i 
55
37
92
100
95
100
100
95
55
37
100
55
37
31
50
50
100
2
N
am
ang
an 
vilo
yat
i 
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
10
0
100
100
100
100
100
Samar
qa
n
d
vilo
yat
i 
100
100
70
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100

---

Sur
xan
d
ar
yo
vilo
yat
i 
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
10
0
10
0
10
0
10
0
10
0
10
0
10
0
10
0
100
100
100
100
10
0
100
Si
rd
ar
yo
vilo
yat
i 
100
100
90
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
73
100
100
100
100
100
100
T
oshk
ent
vilo
yat
i 
30
6
100
1
95
100
100
95
30
6
74
30
6
50
50
2
Far
g‗
on
a 
vilo
yat
i 
100
100
85
100
100
100
100
100
100
100
100
1
00
100
21
10
0
10
0
83
10
0
10
0
10
0
10
0
100
100
100
100
100
Xoraz
m 
vilo
yat
i 
100
100
83
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
79
100
10
0
100
100
100
100
T
oshk
ent
sh
ahr
i 
2
2
2
2
10
2
2
2
2
4
2
2
50
20

---

218 
Bu 
me‘yorlarning 
o‗zgarishini mahalliy 
byudjetlar 
xarajatlarini shu hududdan tushadigan soliqlar hisobiga 
qoplash va yuqori byudjetlardan quyi byudjetlarga transfertlar 
hajmini kamaytirish zaruriyati bilan izohlash mumkin. 
Me‘yorlarni aniqlashda umumdavlat va mahalliy soliq 
tushumlarining kutilayotgan rejasi, mahalliy byudjetlar 
xarajatlarining kutilayotgan minimumi hisobga olinadi. Ba‘zi 
hududlarda masalan, Qoraqalpog‗iston Respublikasi, Andijon, 
Jizzax, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Xorazm viloyatlarida 
bu me‘yorlar 100 foiz gacha belgilangan. Umumdavlat 
soliqlarining tushumi barqaror bo‗lgan viloyatlarda mazkur 
me‘yorlar minimal darajada belgilanadi. Bunday hududlarda 
sanoat va savdoning rivojlanganligi hududning soliq 
salohiyatining yuqori darajasini ta‘minlab beradi. Bunday 
hududga Toshkent shahri misol bo‗ladi, masalan, tartibga 
soluvchi daromadlardan: qo‗shilgan qiymat solig‗i, yuridik 
shaxslardan foyda solig‗i, jismoniy shaxslardan daromad solig‗i, 
shuningdek, mikrofirmalar va kichik korxonalardan yagona 
soliq tushumlaridan ajratmalar me‘yorlari 2-4 foiz qilib 
belgilangan. 
So‗nggi yillarda iqtisodiy salohiyati birmuncha yuqori 
bo‗lgan Qashqadaryo, Navoiy, Toshkent viloyatlari hamda 
Toshkent shahridan boshqa barcha viloyatlar bo‗yicha 
umumdavlat soliqlarining tegishli mahalliy byudjetlarga 
to‗lig‗icha, ya‘ni 100 foiz qoldirilishi bilan bog‗liq amaliyot 
qo‗llanib kelingan. Umumdavlat daromadlaridan Toshkent 
shahar byudjetiga ajratmalar me‘yorlari yildan yilga o‗zgarib 
turishini, me‘yorlarning past darajada belgilanayotganligini 
kuzatish mumkin. Xususan, 2016-2017-yillar uchun deyarli 
barcha umumdavlat soliqlaridan ajratmalar me‘yorlari 2 foiz 
qilib belgilangan. 2018-yilga kelibgina savdo va umumiy 
ovqatlanish korxonalari yalpi daromadidan yagona soliqdan 
Toshkent shahar byudjetiga ajratma me‘yori 10 foiz, jismoniy 
shaxslardan daromad solig‗idan - 4 foiz belgilangan. Bu 
tadbirlar 
mahalliy 
byudjet 
daromadlari 
barqarorligini 

---

219 
ta‘minlash, 
mahalliy 
byudjetlar 
manfaatlarini 
to‗laroq 
qondirish, 
mahalliy 
organlarning 
daromadlarni 
to‗liq 
undirishdagi qiziqishini oshirish maqsadlarini ko‗zlagan holda 
amalga oshirilgan. 
Iqtisodiy islohotlarni yanada rivojlantirishda O‗zbekiston 
Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-iyundagi ―Mahalliy 
byudjetlarni shakllantirishda mahalliy davlat hokimiyati 
organlarining byudjet vakolatlarini kengaytirish chora-
tadbirlari to‗g‗risida‖gi PF-5075-sonli farmoni hamda 2017-yil 
7-iyundagi ―Mahalliy davlat hokimiyati organlarining byudjet 
vakolatlarini kengaytirish va mahalliy byudjet daromadlarini 
shakllantirishdagi mas‘uliyatini oshirish to‗g‗risida‖gi PQ-3042-
sonli qaroriga muvofiq mahalliy byudjetlarning daromad 
bazasini kengaytirish hamda mahalliy davlat hokimiyati 
organlarining byudjet vakolatlarining zamonaviy mexanizmlari 
joriy etilgan.
9.5. Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari
tarkibi va tuzilishi
O‗zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksiga ko‗ra davlat 
byudjetining soliqsiz daromadlariga yuridik va jismoniy 
shaxslardan, shuningdek, chet davlatlardan kelgan qaytaril-
maydigan pul tushumlari, rezident-yuridik shaxslarga va chet 
davlatlarga berilgan byudjet ssudalarini qaytarish hisobiga 
tushadigan to‗lovlar va davlatning moliyaviy va boshqa 
aktivlarining joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va 
sotilishidan olingan daromadlar kiritilgan. 
Soliqqa kirmaydigan, ya‘ni soliqsiz daromadlarning 
ko‗pchiligi doimiy, qat‘iy belgilangan stavkada undiriladigan 
xazina (byudjet) daromadlari ko‗rinishiga ega bo‗lmaydi. 
Byudjetning soliqsiz daromadlari qat‘iy rejalashtirilmasligi 
kerak, lekin amaliyotda ko‗p hollarda ular odatda, ilgarigi 
yildagi 
tushumlar 
darajasida 
rejalashtiriladi. 
Soliqsiz 
daromadlar, soliqli daromadlar kabi O‗zbekiston Respub-

---

220 
likasining vakillik organlari tomonidan jismoniy va yuridik 
shaxslar uchun joriy qilinadi. Soliqsiz daromadlar ham 
majburiy, ham ixtiyoriy shakllarda bo‗lishi mumkin. 
Soliqsiz daromadlar ro‗yxati hamma darajadagi byudjetlar 
uchun yagona bo‗lib, byudjet tasnifi bilan belgilanadi va o‗z 
ichiga quyidagilarni oladi: 
1. Davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‗lgan 
mulkdan yoki xo‗jalik faoliyatidan olingan daromadlar, shu 
jumladan: 

davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligidagi mulkni 
foydalanishga berishdan olingan daromadlar; 

davlatga tegishli aksiyalar bo‗yicha dividendlar; 

davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‗lgan mulkni 
ijaraga berishdan, shu jumladan qishloq xo‗jaligi va noqishloq 
xo‗jaligi maqsadlaridagi yerlar uchun ijara to‗lovidan olingan 
daromadlar; 

vaqtinchalik bo‗sh turgan byudjet mablag‗larini bank va 
kredit tashkilotlarida joylashtirishdan olingan daromadlar; 

xizmat ko‗rsatish va davlat xarajatlarini qoplashdan 
olingan daromadlar; 

davlat va mahalliy tashkilotlardan to‗lovlar; 

davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‗lgan mulkdan 
yoki xo‗jalik faoliyatidan olinadigan boshqa tushumlar. 
2. Davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‗lgan mulkni 
sotishdan olingan daromadlar, shu jumladan: 

davlat mulki bo‗lgan korxonalar va tashkilotlarni 
xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishdan olingan 
tushumlar; 

davlat ixtiyoridagi uy-joylarni (kvartiralarni) sotishdan 
tushumlar; 

davlatning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish 
fondlarini, transport vositalari va boshqa uskuna-jihozlarni 
sotishdan olingan daromadlar; 

musodara qilinib, davlat va mahalliy hokimiyat egaligiga 
o‗tgan egasiz mol-mulkni sotishdan olingan daromadlar. 

---

221 
3. Davlat zaxiralarini sotishdan olingan daromadlar. 
4. Yer va nomoddiy aktivlarni sotishdan olingan 
daromadlar. 
5. Davlatga qarashli bo‗lmagan manbalardan kapital 
transfertlar tizimlari. 
6. Jarima-jazolarni qo‗llash, yetkazilgan zararni qoplash, 
shu jumladan: 

standartlar va texnik shartlardan chetlashgan holda 
tayyorlangan mahsulotni ishlab chiqarganlik va sotganlik 
uchun tushumlar summasi; 

narxlarni qo‗llash tartibini buzganlik uchun jazolar; 

jinoyatlar qilish va moddiy boyliklar kamomadida aybdor 
bo‗lgan shaxslardan undiriladigan summalar. 
7. Tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan daromadlar, shu 
jumladan: 

davlat kreditlari bo‗yicha foizlar; 

davlat zaxiralarini sotishdan olingan daromadlar; 

markazlashtirilgan eksportdan tushumlar summasi; 

tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan boshqa tushumlar. 
8. Boshqa turli soliqsiz tushumlar.
Byudjetning soliqsiz daromadlari hududiy belgiga ko‗ra 
(muayyan darajadagi byudjetga kiritish), jalb qilish va 
shakllantirish usuliga ko‗ra (majburiy yoki ixtiyoriy) va soliqsiz 
tushumlarni shakllantiradigan to‗lovlarni undirishning aniq 
asoslariga ko‗ra (davlat mulkini sotishdan olingan daromadlar) 
tasniflanadi. 
Soliqlar va soliqsiz to‗lovlarning ko‗pgina o‗xshash 
tomonlari bilan birga, qator farqlariga ham mavjud. 
Pul mablag‗larining muayyan qismi davlat xazinasiga 
soliqsiz to‗lovlar tarzida kelib tushadi. Ular ham soliqlar va 
boshqa yig‗imlar singari davlat oliy hokimiyat organi tomonidan 
belgilanadi. 
Shu bilan birga soliqlar va soliqsiz to‗lovlar o‗rtasida 
muayyan farqlar mavjud. Jumladan, bu farqlarni quyidagi-
lardan iborat, deb izohlash mumkin: 

---

222 

soliqsiz to‗lovlar soliqlardan farq qilib, ikki tomonlama 
huquq va burchlar kelib chiqishiga sabab bo‗ladi. Masalan, 
faoliyatning muayyan turi bilan shug‗ullanish huquqini 
beradigan 
litsenziyalarni 
olish 
maqsadida 
belgilangan 
to‗lovlarning amalga oshirilishi boshqa shartlar bajarilgani 
taqdirda vakolatli ruxsatnomani berishi lozim bo‗ladi; 

soliqsiz to‗lovlar ko‗pchilik hollarda majburiy ravishda 
to‗lanmaydi; 

soliqsiz to‗lovlar muayyan maqsadga mo‗ljallanadi hamda 
ana shu maqsadda undan foydalanish lozim. 
Respublika byudjeti va mahalliy byudjetlar soliqsiz 
daromadlarining guruhlanishi.
 
Soliqsiz to‗lovlar respublika 
byudjeti va mahalliy byudjetlar daromadlarida jamlanadi. 
Ushbu mahalliy soliq va yig‗imlarning to‗lovchilar doirasi, soliq 
solish obyektlari, soliq va yig‗imlar yuzasidan yengillik va 
imtiyozlar, soliq va yig‗imni hisoblab chiqish va to‗lash 
tartiblari mahalliy hokimiyat idoralarining bevosita o‗zlari 
tomonidan belgilanadi. 
Soliqsiz to‗lovlar hududiy belgisiga ko‗ra: umumdavlat 
miqyosidagi va mahalliy to‗lovlarga; shakllanish usuliga ko‗ra: 
majburiy va ixtiyoriy; jamlanish usuliga ko‗ra: davlat 
byudjetida yoki byudjetdan tashqari jamlanadigan turlarga 
bo‗linadi. 
Soliqsiz to‗lovlar olinish asoslariga ko‗ra quyidagi turlarga 
bo‗linadi: 

tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to‗lovlar, bu 
to‗lovlarning tabiiy resurslardan tejab-tergab, samarali 
foydalanishda ahamiyati katta; 

davlat idoralari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga 
huquqiy ahamiyatga ega bo‗lgan turli xizmatlar ko‗rsatishdan 
olinadigan to‗lovlar. Ular jumlasiga: 
-
tashqi iqtisodiy va boshqa faoliyat tufayli bojxona 
idoralariga to‗lanadigan to‗lovlar; 

---

223 
-
sud va boshqa huquq-tartibot idoralariga murojaat 
qilinganda to‗lanadigan davlat boji; 
-
davlat ro‗yxatidan o‗tkazish, litsenziya (ruxsatnoma) 
olish va tovarlar uchun sertifikatlar olishdagi to‗lovlar; 
-
bozorlar, 
yarmarkalar 
va 
boshqa 
savdo 
shaxobchalaridan olinadigan bir martalik patta to‗lovlari; 
-
qimmatli qog‗ozlar chiqarish va joylashtirish, lotereya 
o‗yinlarini o‗tkazish uchun to‗lovlar; 
-
davlat mulkini xususiylashtirishdan kelib tushadigan 
daromadlar; 
-
jarima tarzidagi to‗lovlar (jarimalar, penyalar va 
boshqalar). 
Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari daromad 
manbalari sifatida nobarqaror va doimiy xususiyatga ega 
bo‗lgan daromadlar hisoblanadi. Buning sababi shundaki, 
birinchidan, davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni mohi-
yatiga ko‗ra nobarqaror jarayon bo‗lib, xususiy-lashtirishdan 
olinadigan daromadlarning ham nobarqaror bo‗lishiga olib 
keladi; ikkinchidan, davlatga tegishli oltin-valyuta zahiralarini 
bozor 
stavkalarida 
joylashtirish 
natijasida 
olinadigan 
daromadlar joylashtiriladigan moliyaviy aktivlarning miqdoriga 
va bozor stavkalarining o‗zgarishiga bog‗liq bo‗lgan-ligi sababli 
ulardan olinadigan daromadlarning summasi doimiy ravishda 
tebranib turadi; uchinchidan, xorijiy tashkilotlardan va 
davlatlardan olinadigan moliyaviy yordam-larning miqdori 
ularni taqdim etuvchilar tomonidan mustaqil ravishda 
belgilanadi. Bu esa ularning miqdorini oldindan belgilash 
imkonini bermaydi. 
Xulosa qilib aytganda, soliqsiz daromadlar fiskal va 
iqtisodiy funksiyalarni bajaradi. Ular daromad manbayi sifatida 
nobarqaror bo‗lib, davlat byudjeti daromadlarining umumiy 
hajmida nisbatan kichik salmoqni egallaydi.