|
Soliqlarlarning turli mezonlarga ko„ra
guruhlanishi
Soliqqa tortish obyektiga ko‗ra soliqlar quyidagi mezon-
larga qarab guruhlanadi:
Tovar aylanmasidan olinadigan soliqlar;
daromaddan olinadigan soliqlar;
mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlar;
yer maydoniga qarab olinadigan soliqlar.
Oborotdan (tovar aylanmasidan) olinadigan soliqlarni
undirishda tovar aylanmasi soliq bazasi bo‗lib xizmat qiladi,
ularga qo‗shilgan qiymat solig‗i, aksiz solig‗i, bojxona bojlari va
yer qa‘ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar kiradi.
Soliqlarlarning guruhlanishi
Soliqqa tortish
obyektiga ko‗ra
Iqtisodiy
mohiyatiga
ko‗ra
To‗g‗ri
(bevosita)
soliqlar
Byudjet tizimi darajalari
daromadlarini
shakllantirishiga ko‗ra
Umumdavlat
soliqlari
To‗lovchisiga
ko‗ra
Yuridik shaxs-
lar to‗laydigan
soliqlar
Oborotdan
olinadigan soliqlar
Daromaddan
olinadigan soliqlar
Mol-mulk qiy-
matidan olinadigan
soliqlar
Yer maydoniga
qarab olinadigan
soliqlar
Egri
(bilvosita)
soliqlar
Mahalliy
soliqlar
Jismoniy shaxs-
lar to‗laydigan
soliqlar
211
Yalpi tushumdan olinadigan yagona soliq to‗lovi ham
oborotdan olinadigan soliqlar jumlasiga kiradi.
Daromaddan olinadigan soliqlar
foydadan, daromaddan,
dividend ko‗rinishidagi daromadlardan undiriladi, bu guruh
soliqlarga yuridik shaxslardan foyda solig‗I, jismoniy
shaxslardan daromad solig‗i, savdo tashkilotlarining yalpi
daromadidan soliq kabilar kiradi.
Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlarga
yuridik va
jismoniy shaxslar tomonidan to‗lanadigan mol-mulk solig‗i
kiradi. Ushbu soliqlarning stavkalari subyektlarga tegishli
bo‗lgan mol-mulkning qiymatiga nisbatan o‗rnatiladi va
undiriladi.
Yer maydoniga qarab olinadigan soliqlarga
qishloq xo‗jalik
tovar ishlab chiqaruvchilarining yagona yer solig‗i va yuridik
(noqishloq
xo‗jalik)
va
jismoniy
shaxslar
tomonidan
to‗lanadigan yer solig‗i kiradi.
Iqtisodiy mohiyatiga ko‗ra soliqlar
egri va to‗g‗ri
soliqlarga
yoki
bevosita va bilvosta
soliqlarga guruhlanadi. To‗g‗ri
soliqlarni to‗g‗ridan to‗g‗ri soliq to‗lovchilarning o‗zi to‗laydi,
ya‘ni soliqning huquqiy jihatdan to‗lovchisi ham, haqiqiy
to‗lovchisi ham bitta shaxs bo‗ladi. To‗g‗ri soliq yukini
boshqalar zimmasiga ortish holati bu yerda kuzatilmaydi. Bu
soliqlarga daromaddan va mulkdan to‗lanadigan barcha
soliqlar kiradi. To‗g‗ri soliqlar bo‗yicha to‗g‗ridan to‗g‗ri
daromaddan soliq to‗langanligi bois, soliq stavkalarining
kamaytirilishi korxonalar daromadining muayyan qismini
ularning ixtiyoriga qoldirib, ular investitsion faoliyatini
kengaytirish imkonini yaratadi. Bu soliqlarning stavkalari
ko‗paytirilsa, korxonalarning biznes imkoniyatlari cheklanib
qoladi, iqtisodiy rivojlanishi susayadi. Davlat bu guruh soliqlar
bo‗yicha
stavkalarni
pasaytirish
yoki
ko‗tarish
bilan
iqtisodiyotning rivojlanish sur‘atlariga fiskal mexanizmlar
orqali ta‘sir ko‗rsatadi.
212
Egri soliqlarning
yuridik jihatdan to‗lovchilari mahsulot
ishlab
chiqaruvchilar
(yuklab
yuboruvchilar),
xizmat
ko‗rsatuvchilar va ishlar bajaruvchilar bo‗lib, soliqning haqiqiy
og‗irligi esa keyingi (so‗nggi) iste‘molchining zimmasiga tushadi.
Bu soliqlarning summasi tovar (ish, xizmat) narxi ustiga
ustama ravishda qo‗yiladi va mahsulotning sotilishi bilan soliq
summasi davlat byudjetiga kelib tushadi. Bu soliqlar
mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlarning chetga chiqib
ketishini chegaralaydi, milliy bozorning tovarlar bilan
ta‘minlanishiga yordam beradi. Egri soliqlar orqali tovarlar
qiymati oshirilmasa, bozorlarda ularning taqchilligi ortadi. Egri
soliqlar stavkasining asosli ravishda oshirilishi korxonalar
faoliyatining moliyaviy yakuniga to‗g‗ridan to‗g‗ri ta‘sir etmaydi,
ularning investitsion faoliyatini qisqartirmaydi. Ammo soliq
stavkasi chuqur tahlil qilinmasdan turib oshirib yuborilsa,
mahsulotning narxi ko‗tarilib ketadi, mahsulot ishlab
chiqaruvchilar
mahsulotlarini
sotish
bilan
bog‗liq
qiyinchiliklarga uchraydilar, bu esa foydaning ham, byudjetga
to‗lovlarning ham kamayishiga olib keladi. Egri soliqlarning
yana bir jihati shundaki, ular orqali muomaladagi ortiqcha pul
massasi kamaytirilib, inflyatsiya sur‘atlari jilovlab boriladi.
Biroq bu soliqlar mehnat bilan band bo‗lgan aholining real
daromadlarini (iste‘mol buyumlari va xizmatlarning egri soliqlar
hisobiga qimmatlashishi sababli) pasaytiradi. Egri soliqlar
tarkibiga qo‗shilgan qiymat solig‗i, aksiz solig‗i, bojxona boji,
yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq kabilar kiradi.
Jahon soliq amaliyotida to‗g‗ri va egri soliqlar nisbatiga
qarab u yoki bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish
darajasini yoki iqtisodiy qiyinchiliklarini tahlil qilish mumkin.
Masalan, AQSHda to‗g‗ri soliqlar byudjet daromadlarining
qariyb 90 foizini tashkil qiladi. Asosan iste‘molga solinadigan
213
egri soliqlar salmog‗ining yuqori bo‗lishi past darajadagi
rivojlanishdagi va rivojlanayotgan mamlakatlarga xosdir.
Byudjet tizimi darajalari daromadlarini shakllantirishiga
ko‗ra
soliqlarning
umumdavlat va mahalliy soliqlarga
bo‗linishi
hukumat idoralarining markaziy hukumat va mahalliy
hokimiyatlarga bo‗linishi asosida kelib chiqadi (9.6-rasm).
Har bir darajadagi hokimiyat idoralari o‗zlarining
bajaradigan vazifalaridan kelib chiqib, o‗zlariga tegishli bo‗lgan
byudjetga va uni ta‘minlaydigan soliqlarga ega bo‗lishi kerak.
Markaziy hukumat umumdavlat va umumjamiyat miqyosidagi
vazifalarni – makroiqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni
ta‘minlash, iqtisodiyotni samarali boshqarish va tartibga solish,
mudofaa,
davlat
xavfsizligi,
jamoat
tartibini
saqlash
infratuzilmasini yaratish, davlat ahamiyatidagi ijtimoiy
xizmatlarni moliyalashtirish, atrof-muhit muhofazasi va
ekologik muvozanatni saqlash va boshqa bir qator muhim
vazifalarni bajaradi. Shu sababli mamlakatning markaziy
byudjetida (O‗zbekistonda – respublika byudjetida) byudjet
tizimi mablag‗larining salmoqli qismi markazlashadi.
Umumdavlat soliqlari
asosan respublika byudjetining
daromadlari bo‗lib, ularga: qo‗shilgan qiymat solig‗i, aksiz
solig‗i, yuridik shaxslarning daromadi(foydasi)ga soliq, jismoniy
shaxslardan daromad solig‗i, yer qa‗ridan foydalanuvchilar
uchun soliqlar va maxsus to‗lovlar, suv resurslaridan
foydalanganlik uchun soliq, yagona soliq to‗lovi, tadbirkorlik
faoliyatining ayrim turlari bo‗yicha qat‘iy belgilangan soliq
kabilar kiradi.
Mahalliy soliqlar
mahalliy hukumatlar bajaradigan
vazifalariga qarab belgilanib, mahalliy byudjetlarga doimiy va
to‗liq biriktirib beriladi. Ularga: mol-mulk solig‗i yer solig‗i,
benzin, dizel yoqilg‗isi va gaz iste‘moli uchun soliq, yagona yer
214
solig‗i kabi soliqlar kiradi. Mahalliy soliqlarning muhim
xususiyati shundaki, ular faqat shu hududning byudjetiga
tushadi, ular hisobidan boshqa byudjetlarga ajratmalar
berilmaydi.
9.6-rasm.
Do'stlaringiz bilan baham: |
