17
Iqtisodiy kategoriya sifatida davlat byudjeti
– davlat bilan
yuridik va jismoniy shaxslar o‗rtasida mamlakatda yaratilgan
yalpi ichki mahsulotning, uning faol qismi bo‗lgan milliy
daromadning (qisman milliy boylikning) qiymatini qayta
taqsimlash yuzasidan kelib chiqadigan pul munosabatlari
tizimi bo‗lib, ular natijasida iqtisodiyotni, ijtimoiy-madaniy
sohalarni, mudofaa, davlat boshqaruvi va boshqa davlat
ehtiyojlarini moliyalashtirishga mo‗ljallangan pul fondi –
davlat
byudjeti
shakllanadi va maqsadga muvofiq tarzda ishlatiladi.
Moddiy tushuncha sifatida davlat byudjeti
– markaziy
hukumat va tegishli darajadagi mahalliy hokimiyatlar
faoliyatini ta‘minlovchi, ular oldidagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy
va ekologik vazifalarni bajarishga mo‗ljallangan markazlashti-
rilgan pul mablag‗lari fondidir.
Huquqiy kategoriya sifatida davlat byudjeti
– markaziy va
tegishli mahalliy hokimiyat va ijroiya organlari tomonidan
ishlab chiqiladigan va belgilangan tartibda tasdiqlanadigan,
markazlashgan
pul
mablag‗lari
fondini
shakllantirish,
taqsimlash va maqsadli ishlatishni ko‗zda tutuvchi asosiy
moliyaviy reja, yuridik hujjatdir. Yuridik hujjat sifatida
O‗zbekiston Respublikasida davlat byudjeti qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda va muddatlarda har moliya yili
8
uchun
tuziladi, ko‗rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi.
O‗zbekiston
Respublikasi
Byudjet
Kodeksining
3-
moddasida esa ―Davlat byudjeti‖ iborasi ―davlatning davlat
vazifalari va funksiyalarini moliyaviy jihatdan ta‘minlash
uchun mo‗ljallangan markazlashtirilgan pul jamg‗armasi‖
9
deb
ta‘riflanadi. Ushbu ta‘rif davlat byudjetining yuqorida
sharhlangan moddiy tushuncha sifatidagi mazmun-mohiyatiga
mos keladi.
8
O‗zbekiston Respublikasida moliya yili kalendar yiliga mos keladi, lekin dunyo
mamlakatlarida ularning an‘analari va mamlakat hayotidagi muhim, hal qiluvchi
tarixiy sanalariga muvofiq, byudjet yili kalendar yiliga mos kelmasligi mumkin.
9
O‗zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi. O‗zbekiston Respublikasi qonuni. O‗RQ-
360-son, 26.12.2013. O‗zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‗plami, 2015-y. 52-
son, 645-modda.
18
―Public budgeting systems‖ nomli qo‗llanmada ―davlat
byudjeti nima?‖ deb qo‗yilgan savolga ―Sodda qilib
ta‘riflaganda, byudjet – bu tashkilotning (masalan, oila,
korporatsiya, hukumat) moliyaviy holati va kelgusi rejalarini,
ya‘ni daromadlar, xarajatlar rejasi, maqsadlar va natijalar
to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni o‗z ichiga oluvchi hujjat yoki
hujjatlar yig‗indisi‖
10
, deb ta‘rif berilgan. Retrospektiv
xarakterga ega bo‗lgan, ya‘ni o‗tgan davr ma‘lumotlarini aks
ettirishga asoslangan buxgalteriya hisobotidan farqli o‗laroq,
(garchi byudjet ishlab chiqilayotganda byudjetning o‗tgan
davrdagi daromadlari va xarajatlari ijrosining buxgalteriya
hisobi ma‘lumotlaridan foydalanilsada) byudjet – kelgusida
kutilayotgan daromadlar, xarajatlar va natijalarni ko‗rsatuvchi
perspektiv hujjat hisoblanadi. Tarixan,
byudjet
so`zi charm
karmon, hamyon, sumka ma‘nosini anglatgan. Xususan,
―Britaniya
davlatida
Xazina
kansleri
(Moliya
vaziri)
hukumatning ehtiyojlari va resurslari hajmi aks etgan
bayonotini mamlakat parlamentiga charm sumkada taqdim
etgan va bu hujjat keyinshalik ―byudjet‖ nomini olgan‖
11
.
Davlat byudjetining mohiyati uning iqtisodiy kategoriya
sifatidagi
funksiyalarida
namoyon bo‗ladi. Turli davr va turli
maktab iqtisodchilari davlat byudjetining funksiyalarini
yoritishga turlicha yondoshadilar. Masalan, T.Malikov,
N.Xaydarov hammuallifligidagi ―Davlat byudjeti‖ nomli o‗quv
qo‗llanmada davlat byudjetining funksiyalari quyidagi tarzda
bayon qilingan: ―Davlat byudjeti moliyaning tarkibiy qismi
sifatida, uning boshqa bo‗linmalari singari, ikki xil funksiyani
bajaradi: 1) taqsimlash; 2) nazorat.‖
12
Bu va shu kabi boshqa adabiyotlarni o‗rganish asosida,
davlat byudjetining amalda namoyon bo‗lish shakllarini
o‗rgangan hamda ko‗pchilik iqtisodchi olimlarning fikriga
10
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce. Public Budgeting Systems.
Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. P. 14
11
Burkhead, J. ( 1956). Government budgeting, 2.
12
Malikov T.S., Xaydarov N.X. Davlat byudjeti. O‗quv qo‗llanma – T.: ―IQTISOD–MOLIYA‖,
2007. 5-bet
19
qo‗shilgan holda davlat byudjeti quyidagi
asosiy funksiyalarni
bajaradi, deyishimiz mumkin (1.3-rasm):
Do'stlaringiz bilan baham: 
