O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
 
 

1
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce. Public Budgeting Systems. 

Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. 

---

10
 
 
1-BOB. “DAVLAT BYUDJETI” FANIGA KIRISH 
 
1.1. “Davlat byudjeti” fanining predmeti, tarkibiy tuzilishi,
maqsadi va vazifalari 
 
O‗zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni modernizatsiya-
lash va yangilash, iqtisodiy munosabatlarni erkinlashtirish va 
liberallashtirish sharoitida davlat moliyasi va uning muhim 
tarkibiy qismi bo‗lgan davlat byudjeti alohida o‗rin egallaydi. 
Davlat byudjeti davlatning qator ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, 
ekologik va boshqa funksiyalarini amalga oshirishning moddiy-
moliyaviy asosini tashkil etadi va mamlakat moliya tizimining 
barcha bo‗g‗inlari bilan byudjet-moliya qonunchiligi bilan 
tartibga solinadigan muayyan munosabatlarga kirishadi.
O‗zbekiston Respublikasini rivojlantirishning ustuvor 
vazifalarini bajarish, iqtisodiyotni barqaror va mutanosib 
rivojlantirish, jahon bozorlarida mustahkam o‗rin egallash, 
shular asosida izchil iqtisodiy o‗sishni ta‘minlash, xalqimizning 
hayot darajasi va farovonligini yanada oshirish borasidagi 
vazifalarni to‗liq va samarali amalga oshirish sharoitida davlat 
byudjetining amal qilish mexanizmlarini puxta o‗rganish har 
qachongidan ham dolzarbdir. Davlat moliyasini boshqarish 
tizimida 
faoliyat 
yurituvchi 
mutaxassislardan 
byudjet 
munosabatlarini 
to‗g‗ri 
va 
samarali 
tashkil 
etish 
mexanizmlarini puxta bilish va ularni amaliyotda to‗g‗ri qo‗llay 
olish talab etiladi. Shu sababli bakalavriatning bir qator ta‘lim 
yo‗nalishlari o‗quv rejasiga ―Davlat byudjeti‖ nomli fan 
kiritilgan bo‗lib, ushbu fan dasturida davlat byudjetining 
iqtisodiy kategoriya sifatidagi mohiyati, iqtisodiyotni tartibga 
solish va davlat ijtimoiy siyosatini amalga oshirishdagi 
ahamiyati, byudjet tizimi va byudjetlararo munosabatlar 
tamoyillari, byudjet daromadlari va xarajatlari tizimining amal 
qilish mexanizmlari, byudjet jarayoni va byudjet nazoratini 

---

11
tashkil qilish, xorijiy davlatlar byudjet tizimi va byudjet 
jarayonini tashkil etish masalalari qamrab olingan. 
Davlat byudjeti davlat moliya tizimining muhim tarkibiy 
qismini tashkil etadi, uning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati bevosita 
davlatning ijtimoiy-iqtisodiy funksiya va majburiyatlaridan 
kelib chiqadi. Davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosati doirasida 
amalga oshiriladigan tadbirlarni, ijtimoiy sohalar va tarmoqlar 
faoliyatini moliyaviy mablag‗lar bilan ta‘minlashda davlat 
byudjeti asosiy moliyaviy manba bo‗lib xizmat qiladi. Davlat 
byudjetini boshqarish va taribga solishda, mamlakatdagi 
ijtimoiy barqarorlikni ta‘minlashda, har bir davrning ustuvor 
taraqqiyot vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishda davlatning 
boshqa iqtisodiy dastaklari qatori davlat byudjeti ham muhim 
ahamiyat kasb etadi, bu vazifalarning samarali ijrosi davlat 
byudjeti amal qilishining tegishli mexanizmlarini ishlab 
chiqish va amalda qo‗llash bilan ta‘minlanadi. 
―Davlat byudjeti‖ fanini o‗zlashtirish uchun o‗qitishning 
ilg‗or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi axborot-
pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish muhim ahamiyatga 
ega. Fanni o‗zlashtirishda darslik, o‗quv va uslubiy 
qo‗llanmalar, ma‘ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron 
materiallar, amaliy topshiriqlar va keyslardan foydalaniladi.
Ma‘ruza va amaliy mashg‗ulotlarda o‗qitishning interaktiv 
usullari(vizual, muammoli, mualliflik ma‘ruzalari, ikki 
tomonlama tahlil, insert, klaster, ―Venn diagrammasi‖ va 
boshqalar)dan 
foydalanish 
mumkin. 
Fan 
o‗qituvchisi 
tomonidan pedagogik va modulli texnologiya tamoyillari 
asosida ―Davlat byudjeti‖ fani o‗quv mashg‗ulotlarining 
loyihalari ishlab chiqiladi. Amaliy mashg‗ulotlarda muammoni 
jamoaviy tarzda hal etishning usullari va vositalari: aqliy 
hujum, bahs, muzokaralar, pinbord texnikasi, keys-stadi 
(muammoli vaziyat hosil qilib, uni yechishni o‗rganish) kabi 
usullar qo‗llaniladi, amaliy topshiriqlar, mashqlar, masalalar 
yechiladi, tahliliy ishlar bajariladi. 

---

12
―Davlat byudjeti‖ fanining o‗rganish predmetini davlatning 
markazlashgan pul fondi bo‗lgan davlat byudjetining 
shakllanishi, taqsimlanishi va ishlatilishi bilan bog‗liq bo‗lgan 
tashkiliy, huquqiy, iqtisodiy va moliyaviy munosabatlar tashkil 
qiladi. Bu munosabatlar kopqirraliligi, davlat boshqaruvining 
turli darajalarida (mamlakat miqyosida, hududiy va mahalliy 
darajada) sodir bo‗lishi, subyektlarning ko‗pligi hamda barcha 
jamiyat a‘zolari va aholining turli ijtimoiy qatlamlari 
manfaatlari bilan kesishishi bilan xarakterlanadi.
Fanni 
o‗qitishdan 
maqsad
– 
talabalarda 
davlat 
byudjetining shakllanishi, taqsimlanishi va ishlatilishi 
yuzasidan nazariy va amaliy bilimlarni, uquv va ko‗nikmalarni
shakllantirish va chuqurlashtirishdan iborat. 
Fanning asosiy vazifasi
– talabalarning davlat byudjeti 
borasida nazariy bilimlar, amaliy ko‗nikmalar, moliyaviy-
iqtisodiy va ijtimoiy hodisa va jarayonlarga uslubiy yondashuvi 
hamda ilmiy dunyoqarashini shakllantirishdan iborat. 
Fan 
bo‗yicha 
talabalarning 
bilim, 
ko‗nikma 
va 
malakalariga quyidagi talablar qo‗yiladi. 
Talaba:

davlat byudjetining mohiyati, zarurligi va funksiyalari, 
byudjet tizimi, byudjet tuzilishi, byudjet siyosatining mazmuni, 
vazifalari, rivojlanish bosqichlari, byudjet tizimini boshqarish 
va tartibga solish asoslari, xorijiy mamlakatlar byudjet tizimi va 
byudjet jarayoni, byudjet daromadlari va xarajatlari tarkibi va 
tuzilishi, byudjet daromadlarining shakllanish manbalari, 
byudjet xarajatlarining tarkibi va tuzilishi, respublika byudjeti 
va mahalliy byudjetlar o‗rtasidagi byudjetlararo munosabat-
larning shakllari, byudjet munosabatlarini tashkil etish 
shakllari haqida 
tasavvurga ega bo‗lishi;

davlat byudjeti rivojlanishining qonuniyatlarini, davlat 
byudjeti holatini baholash va tahlil qilishni, byudjet istiqbolini 
belgilash asoslarini, byudjet jarayonining tashkil etilishi va 
o‗ziga xos xususiyatlarini, O‗zbekiston Respublikasining 
moliya-byudjet qonunchiligi asoslarini, byudjetning g‗azna 

---

13
ijrosini tashkil etish nazariyasi va amaliyotini, byudjet tizimini 
tashkil etish tamoyillarini 
bilishi va ulardan foydalana olishi; 

byudjet ko‗rsatkichlarining prognoz hisob-kitobini 
tuzish, byudjet ijrosi yakunlarini tahlil etish, byudjet tizimi va 
byudjet tuzilishi, byudjet nazorati, byudjet mablag‗lari 
oluvchilar va byudjet tashkilotlari majburiyatlarini bajarish, 
byudjet tizimi byudjetlari faoliyatini tartibga solish, byudjet 
ijrosi va byudjet tashkilotlari smetalari ijrosi bo‗yicha 
hisobotlarni tuzish va tahlil etish bo‗yicha 
ko‗nikmalarga ega 
bo‗lishi; 

 
davlat byudjeti ijrosi bo‗yicha hisobotlarni tuzish va 
tahlil etish, ijro natijalarini hisob-kitob qilish, byudjet 
munosabatlarini 
tashkil 
qilishda 
axborot 
tizimlaridan 
foydalanish, 
byudjet 
amaliyotiga 
oid 
huquqiy-me‘yoriy 
hujjatlardan 
maqsadga 
muvofiq 
foydalanish, 
davlat 
byudjetining rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash maqsadida 
ilmiy tadqiqotlarni o‗tkazish bo‗yicha 
malakalarga ega bo‗lishi 
kerak.