Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

O‘quvchi kitobiyokimashqlarkitobi
(darslikning muhim tarkibiy qismi) 
haqida gap borganda, uning mazmuni, tuzilishi va bezatilishi tahlil qilinadi. 
O‘quvchi kitobining asosini mashqlar tashkil qiladi. Kitobda turli ilovalar 
berilishi mumkin. Mashq tarkibiga til materiali, mavzu, matn, til texnikasi, til 
mavhumoti va tasviriy bezaklar kiradi. Mashq ko‘nikma va malaka hosil qilishda 
barcha tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi. Tasviriy bezak materiali mashqdan 
ajralgan holda bo‘lishi mumkin emas. Qoida (mavhumot) ushbu mashqdagi til 
hodisasi bilan uzviy bog‘lab o‘rganiladi. 
Mashqning talabi va materiali bor. Talab yuz foiz mashqda beriladi, material 
esa ochiq yoki xufiya tarzda bo‘lishi mumkin. Mashqning xufiya tarzdagi 
materialiga misollar: «Rasmga qarab, chet tilda gapirib bering», bu yerda nutq 
nazarda tutiladi. Yoki «Sifatning qiyosiy va orttirma darajalarini qo‘llab, gaplar 

---

72 
tuzing», bunda til birligi oldin o‘rganilganligi hisobga olinib, til tajribasidagi 
leksik-grammatik birliklarni qo‘llash tavsiya etiladi va h.k.z. 
Dars atamasi ikki ma’noni ifodalaydi: 1) o‘quvchi kitobidagi akademik soat 
(40-45 minut)ga mo‘ljallangan o‘quv materiali mashqlar vositasida taqdim 
etiladi; 2) sinfda 40-45 minut davom etadigan o‘quv jarayoni tushuniladi. Birinchi 
ma’noda chet til darsligi (o‘quvchi va muallim kitoblari) o‘z navbatida ikki 
tushunchaga ajraladi: 1) bir soatlik o‘quv materiali va 2) ikki va undan ortiq 
miqdordagi qo‘shilgan darslar guruhi (paragraf).
Har bir dars ikki toifa — sinf va uy mashqlarini o‘z ichiga oladi. Sinf 
mashqlari imkon boricha to‘rtala nutq faoliyati turida, uy mashqlarining deyarli 
hammasi yozma bajarishga mo‘ljallanadi. 
O‘quv yilining boshida (sentabr oyining birinchi haftasida) muallim 
o‘quvchilarga o‘quvchi kitobi yuzasidan «sayohat uyushtirishi» tavsiya etiladi. 
Tanishtirish davrida asosiy qism va ilovalarning tafsiloti bayon etiladi. Kitobdan 
foydalanish yo‘llari tushuntiriladi. Raqamlar, harfiy belgilar, bosma harflar turlari 
ifodalaydigan tushunchalarni o‘quvchilar o‘rganib olishlari kerak. 
Dars o‘tish yo‘l-yo‘riqlari haqida muallim kitobidan batafsil ma’lumot 
olinadi.