|
II. BOB. Bo'g'inning til va nutqdagi ahamiyati. Bo'g'in ko'chirish qoidalari
2.1.Bo`g`inning til va nutqdagi ahamiyati
Bo`g`inning til va nutqdagi ahamiyati quyidagilardan iborat,
1. So`zning, xususan, fonetik so`zning shakllanishida «qurilish materiali» va qoliplovchi vazifalarni bajaradi. Ayrim tillarda bo`g`inning distinktiv (tafovutlash, farqlash) funktsiyasi ham bor. Masalan, koreys, v`etnam, xitoy tillarida bo`g`in ohang turiga qarab so`z ma`nosini farqlaydi, ayni shu xususiyati bo`lgan tillarda u sillabema hisoblanadi. O`zbek tilida bo`g`inning bu funktsiyasi nihoyatda kuchsizdir.
2. bo`g`inning pedagogik-metodik ahamiyati ham bor, birinchi sinf O`quvchilarini to`g`ri o`qish va to`g`ri yozishga O`rgatishda, ularda to`g`ri talaffuz va imlo ko`nikmalarini shakllantirishda bo`g`inlab o`qitish va bo`g`inlab yozdirish yaxshi natija beradi.
3. Orfografiya qoidalarining bir qismi bo`g`in ko`chirilishiga asoslanadi.
4. Bo`g`inning she`riyatdagi turoqlarni, ohangdoshlik va musiqiylikni ta`minlovchi vosita sifatidagi roli ham katta. U she`riy misralardagi ritmni yuzaga keltiruvchi asosiy unsurlardan biri, ayni paytda vazn O`lchovi bo`lib xizmat qiladi.
Quyidagi she`riy parchalarni qiyoslab ko`raylik,
Kuy avjida uzilmasin tor,
She`r yarmida sinmasin qalam.
Yashab bo`lmay umrini zinhor,
Bu dunyodan ketmasin odam.
(E.Vohidov. «Kuy avjida uzilmasin tor»).
She`rlarim- chechagim, hayotim,
She`rlarim boylikdir, bisotim,
Yomg`irdan namlanmas qanot
Oshaman bulutlar tog`idan!
(A. Umariy. «Yomg`irda»).
Keltirilgan bu ikki she`riy parchani bir-biriga ohang jihatdan solishtirsak, ularning to`qqizlik turkumiga mansubligi ma`lum bo`ladi, shunga qaramay bu ikki she`rning ritmik xususiyatlari bir xil emas. Buning sababi shuki, ularning har birida bo`g`inlar turlicha guruhlanib kelmoqda.
Bo'g'inning til va nutqdagi ahamiyati quyidagilardan iborat:
1. So'zning, xususan. fonetik so'zning shakllanishida «qurilish materiali» va qoliplovchi vazifalarni bajaradi.- Ayrim tillarda bo'g'inning distinktiv (tafovutlash, farqlash) funksiyasi ham bor. Masalan, koreys, vyetnam, xitoy tillarida bo'g'in ohang turiga qarab so'z ma’nosini farqlaydi, ayni shu xususiyati bo'lgan tillarda u sillabema hisoblanadi. O'zbek tilida
bo'g'inning bu funksiyasi nihoyatda kuchsizdir.
2. Bo'g'inning pedagogik-metodik ahamiyati ham bor: birinchi sinf o'quvchilarini to'g'ri o'qish va to'g'ri yozishga o'rgatishda, ularda to'g'ri talaffuz va imlo ko'nikmalarini shakllantirishda bo'g'inlab o'qitish va bo'g'inlab yozdirish yaxshi natija beradi.
3. Orfografiya qoidalarining bir qismi bo'g'in ko'chirilishiga asoslanadi.
4. Bo'inning she’riyatda turoqlami, ohangdoshlik va musiqiylikni ta’minlovchi vosita sifatidagi roli ham katta. U she’riy misralardagi ritmni yuzaga keltiruvchi asosiy unsurlardan biri, ayni paytda vazn o'lchovi bo'lib xizmat qiladi. Quyidagi she’riy parchalarni qiyoslab ko'raylik:
1. Kuy avjida uzilmasin tor,
She'r yarmida sinmasin qalam.
Yashab bo'lmay umrini zinhor,
Bu dunyodan ketmasin odam.
( E. Vohidov. «Kuy avjida uzilmasin tor»).
2. She’rlarim - chechagim, hayotim,
She’rlarim boylikdir, bisotim,
Yomg'irdan namlanmas qanotim,
Oshaman bulutlartog'idan!
(A. Umariy. «Yomg'irda»).
Keltirilgan bu ikki she’riy parchani bir-biriga ohang jihatdan solishtirsak, ularning to'qqizlik turkumiga mansubligi ma’lum bo'ladi, shunga qaramay bu ikki she’ming ritmik xususiyatlari bir xil emas. Buning sababi shuki, ularning har birida bo'g'inlar turlicha guruhlanib kelmoqda. Qiyos qiling:
It Kuy avjida4/ uzilmasin tor5 = 9
She’r yarmida4 / sinmasin qalam5 = 9
Yashab bo'lmay4/ umrini zinhor5= 9
Bu dunyodan4/ ketmasin odam5= 9
2. She’rlarim3/ chechagim3, / hayotim3 = 9
She'rlarim3/ boylikdir3, / bisotim3 = 9
Yomg'irdan3/ namlanmas3/ qanotim3= 9
Oshaman3/ bulutlar3/ tog'idan3= 9
1.Biz so’zlarni talaffuz qilayotganimizda o’pkadan chiqayotgan havo oqimi bo’linib bo’linib chiqadi. Bu bo’linish tovush yoki tovushlar yig’indisi shaklida bo’ladi. Ana shu hodisa bo’g’in deb yuritiladi.
2.Bir havo zarbi bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar yig’indisiga bo’g’in deyiladi.
3.Bo’g’in hosil qilishda unlilar asosiy rol o’ynaydi, ya’ni unlisiz bo’g’in yuzaga kelmaydi.
4.So’zdagi bo’g’inlar sonini belgilashda unlilar asosiy ahamiyatga ega, so’zda nechta unli bo’lsa, shuncha bo’g’in bo’ladi.
5.O’zbek tilida so’zlar bir bo’g’inli yoki ko’p bo’g’inli bo’lishi mumkin.
M: bor, kel – bir bo’g’inli so’zlar;
ishla, o’qi – ikki bo’g’inli so’zlar…
aytolmaganliklaringizdandir-da o’n bir bo’g’inli so’zlar.
6.Bo’g’inning amaliy ahamiyati quyidagilardan iborat:
a) yozuvda bir satrga sig’may qolgan so’zlar keying satrga bo’g’in asosida ko’chiriladi;
b) boshlang’ich sinflarda savod o’rgatish ham bo’g’inga asoslanadi;
d) adabiyotshunoslikda vaznni o’rgatish ham bo’g’inga asoslanadi.
7.Bo’g’inga ajratish va bo’g’in ko’chirish tushunchalarini farqlashimiz kerak.
Bo’g’in va uning turlari fonetikada o’rganiladi. Bo’g’in ko’chirish esa orfografiyaga taalluqlidir.
M: a-ka, u-ka, qal’-a kabi so’zlar bo’g’inga ajratiladi, lekin satrdan satrga ko’chirilmaydi.
8. So’zning bo’g’inlarga ajratilishi bilan o’zak va qo’shimchalarga ajratilishi boshqa boshqa hodisalardir. Bunda quyidagi holatlarni kuzatish mumkin:
a)shunday so’zlar borki, ularda so’zlarni bo’g’inlarga ajratish va morfemalarga ajratish hodisalari, bo’g’inlar va morfemalar sini shaklan teng keladi. M:
b) shunday so’zlar borki, ularda so’zlarni bo’g’inlarga ajratish va morfemalarga ajratish hodisalari shaklan farq qiladi, ammo bo’g’in va morfemalar soni teng keladi. M:
d) shunday so’zlar borki, ularda so’zlarni bo’g’inlar va morfemalar soni ham, bo’g’in va morfemalarga ajratish tarzi ham farq qiladi. M:
9.Bo’g’in adabiyotshunoslikda hijo atamasiga to’g’ri keladi.
10.Ba’zan vazn talabi bilan bo’g’in va hijo bir-biriga teng kelmasligi mumkin. M:
Aziz asrimizning aziz onlari
Aziz odamlardan so’raydi qadrin
Fursat g’animatdir, shoh satrlar-la
Bezamoq chog’idir umr daftarin
Do'stlaringiz bilan baham: |
