O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

8.3. O‘qitishning xajm ko‘rsatkichlari 
 
Yuqorida aytib o’tilgan ko’rsatkichlar o’qitish hajmini hisobga olmaydi, shu 
sababli kompaniyada bir yil davomida o’tkazilgan o’qitish umumiy hajmining 
kompaniya xodimlari soniga nisbati kompaniyada o’qitish tizimining mos 
keladiganroq bahosi hisoblanadi. Bu ko’rsatkich yil davomida kompaniyaning bitta 
xodimiga to’g’ri keladigan o’qitish hajmini tavsiflaydi. Uni kishi-soat yoki kishi-
kunlarda o’lchash mumkin. Alohida o’quv tadbirlari bir kundan ham kam vaqt davom 
etishi mumkinligini hisobga olib, 1 kun 8 soatga teng deb olgan holda soatlarni 
kunlarga qayta hisoblash maqsadga muvofiq. 
1 Bunday taqqoslashni oxirgi paytlarda «benchmarking» (ingl. benchmarking) 
deb atash qabul qilingan. 
Ikki xodimning 3 kun davom etadigan ochiq seminarga tashrif buyurishi 2x3 = 6 
kishi-kun yoki 6x8 = 48 kishi-soatga teng bo’lgan o’qitish hajmini beradi. 

---

149 
15 xodim uchun ikki kunlik yopiq seminar 30 kishi-kun yoki 240 kishi-soatga 
mos keladi. Biroq 100 ta xodim uchun bir soatlik ma’ruza 100 kishi-soat yoki 12,5 
kishi-kunga teng bo’lgan hajm beradi. 
Eng yaxshi kompaniyalar amaliyoti bitta xodimga to’g’ri keladigan o’qitish 
hajmi bir yilda bita xodimga 3 dan 10 kishi-kungacha bo’lishi bilan tavsiflanadi. Bu 
yerda shuni aytib o’tish kerakki, oxirgi 3-5 yilda dunyoda masofaviy o’qitish va 
kompyuter yordamida o’qitishning kengayishi hisobiga auditoriyada o’qitish 
hajmining pasayishi tendenstiyasi kuzatilmoqda. 
8.4. O‘qitishning iqtisodiy ko‘rsatkichlari 
 
Bir qarashda eng oddiy va tushunarli bo’lgan ko’rsatkich – o’quv tadbiri qiymati 
– haqiqatda ko’p narsa haqida gapirmaydi. Bu ko’rsatkich faqat tadbirning ikkita 
asosiy tavsifnomasi – qatnashchilar soni va davom etish muddatini hisobga olgan 
holda baholanishi mumkin. Shu sababli amaliyotda o’quv tadbirining bir kuni (bir 
soati) qiymati va har bitta o’qitilayotgan xodimning bir kuni (bir soati) qiymati kabi 
ko’rsatkichlarni ko’rib chiqsh maqsadga muvofiq. 
Aytib o’tilgan ko’rsatkichlarning birinchisi o’qitishning guruh turlarini iqtisodiy 
baholash, ya’ni birinchi navbatda yopiq seminarlar uchun foydalaniladi.
Ikkinchi ko’rsatkich nafaqat har qanday o’quv tadbirini, balki butun yillik 
o’qitish rejasini ham iqtisodiy baholash uchun foydalanish mumkin bo’lgan va har 
bitta o’qitilayotgan xodimning bir kuni (bir soati) qiymatini bildirib, universal 
ko’rsatkich hisoblanadi. Ushbu ko’rsatkichni o’qitish iqtisodiy samaradorligining 
umumlashtirilgan o’lchovi deb atash ham mumkin. Bu ko’rsatkich qanchalik kichik 
bo’lsa, kamroq xarajatlar bilan shunchalik ko’proq xodimlar o’qitilishi mumkin 
bo’ladi. 
O’qituvchi va qatnashchilar o’rtasida interaktiv o’zaro aloqalarga asoslangan 
treninglar, qoidaga ko’ra, 10-12 kishidan iborat bo’lgan guruhlarda o’tkaziladi, 
chunki a’zolar soni ko’p bo’lgan guruhlarda samarali o’zaro aloqalarni ta’minlash 
juda qiyin. Kompyuterda ishlash ko’nikmalariga o’rgatishda o’quv jarayonining 

---

150 
uslubiy ta’minoti, tahsil olayotganlarning boshlang’ich malakasiga qarab bitta 
o’qituvchiga 4 kishidan 8 kishigacha to’g’ri kelishi lozim. Qatnashchilar sonini 
oshirish yo’li bilan yuqorida aytib o’tilgan o’qitish turlarining iqtisodiy 
samaradorligini oshirishga harakatlar o’qitish sifatining keskin tushib ketishiga 
sababchi bo’ladi. Lekin shunga qaramay, o’qitish samaradorligi va sifati ustidan 
doimiy monitoring mavjudligida ushbu ko’rsatkichdan foydalanish to’g’ri deb 
sanalishi mumkin. 
O’qitish xarajatlarini ish haq jamg’armasi va foydaga nisbatan, shuningdek, bitta 
xodimga hisob-kitob qilganda olingan natija asosida baholash mumkin. O’qitishning 
iqtisodiy samaradorligi xuddi har qanday tovar yoki xizmatning narxi va sifati kabi 
nisbatda bo’ladi. Chunonchi: narx qanchalik past bo’lsa, qoidaga ko’ra, sifat ham 
shunchalik past bo’ladi. 
Xodimning manfaatlari nuqtai nazaridan auditorlik ekspertizasi ikki yo’nalishda 
amalga oshiriladi: xodimning chuqur bilimga egaligini rivojlantirish (malakasini 
oshirish) va xizmat pillapoyasi bo’ylab harakatlanish imkoniyati (karera). 
Afsuski, ko’plab firmalar o’qitishda mablag’ tejaydi, eng muvaffaqiyatga 
erishgan kompaniyalar esa mehnatga haq to’lash fondining 10 foiz igacha bo’lgan 
mablag’larni ta’lim ehtiyojlariga ajratadi (8.1-jadval).