O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti kafedrasi

Pul oqimlari to'g’risidagi hisobot auditini o'tkazish tartibi

Bizning fi rimiz ha, xo' ali larda pul oqimlari to'g’risidagi hisobot va u bilan bog’liq xo' ali muomalalarini auditorli te shiruvidan qo'yidagi tartibda o'tkazish maqsadga muvofiq:

• 
  mazkur tekshiruv uchastkasining yo'nalishlari bo'yicha hisob siyosatining qoidalarini o'rganish;
  

• 
  pul mablag’lari va oqimlari to'g’risidagi hisobotga doir ichki hisob tizimining
  

ishon hlili dara asini baholash. Buning u hun pul mablag’lari holatini tekshirib chiqish; moddiy javobgarlikning tashkil etilganligini o'rganish;

• 
  pul oqimlari to'g’risidagi hisobot tar ibini hisobot sanasiga tahlil qilish;
  

• 
  tanlab inventarizatsiya qilinadigan ob'ektlarni va uni o'tkazish pozitsiyalarini aniqlash;
  

• 
  pul mablag’lari hara atini tahlil qilish;
  

• 
  urs o'zgarishlarini to'g’ri qo'llanilganini o'rganish;
  

• 
  pul mablag’larini sinteti va analiti hisobini tashkil etilishi hamda holatini tekshirish;
  

• 
  pul oqimlari to'g’risidagi hisobotni tuzish usullarini te shirish.
  

Pul oqimlari to'g’risidagi hisobotni auditorli te shiruvidan o't azish buxgalteriya hisobotida katta xatolarga yo'l qo'yish xavfini kamaytiradi. Shuning u hun, pul oqimlari to'g’risidagi hisobotni audit qilishdan oldin auditor eng ko'p uchraydigan qoidabuzarliklarni aniqlashi va uni hisobga olgan holda zarur tekshiruv amallarini tanlashi kerak.

Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot axborotlarning ishonchliligi bo'yicha auditor fikrining shakllanishiga quyidagi omillar tasir etadi:

to'liq aks ettirilganlik – xo' ali ga tegishli bar ha pul mablag’lari buxgalteriya yozuvlarida aks ettirilganligi va buxgalteriya hisobotiga kiritilganligini bildiradi. Pul mablag’lari bilan bog’liq muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning to'liqligidagi xatolar hisobot ma'lumotlari haqqoniyligining pasayishiga olib keladi. Bunday xatolarni topish ancha murakkab. Buning uchun auditordan dastlabki hujjatlarni yoki hisobga taalluqli bo'lmagan axborotlarni tanlab olish talab qilinadi.

Pul oqimlari to'g’risidagi hisobot auditida pul mablag’larini o'rganish muhim ahamiyatga ega. Buning u hun pul mablag’larini te shirishni boshlaganda auditor quyidagilarni aniqlashi lozim:

• 
  tekshirilayotgan xo'jalikda bitga yoki bir nechta kassir ishlashini;
  

kassirning faqat tekshirilayotgan xo'jalikda ishlashi yoki qarindoshlik asosida boshqa korxonalarga xam xizmat ko'rsatishi ;

• 
  kassirning kassa muomalalarini yuritish qoidalari bilan tanishganligi; Kassani tekshirganda auditor quyidagi tartibga rioya qilishi lozim:
  

• 
  kassani tekshirish, tekshirilayotgan xo'jalik bosh buxgalteri va kasseri ishtirokida amalga oshiriladi, tekshirish paytida boshqa shaxslar qatnashishi mumkin emas;
  
• 
  kassani tekshirish paytida barcha kassa muomalalari to'xtatiladi. Kassani
  

te shirish im oni bo’lmay qolganda yo i bir ne hta assa bo'lganda ularning barchasi auditor tomonidan muhrlanib, kalitlar kassirda, muhr esa auditorda saqlanadi;

• 
  kassadagi naqd pullar, qimmatli qog’ozlarni sanash auditor, assir va
  

bosh buxgalter tomonidan amalga oshiriladi. Pullar kassada taxlangan hamda yoki tapqoq xolda bulishdan qatiy nazar, barchasi sanoqdan -o'tkazilishi shart;

• 
  sanash tugaganidan so’ng auditor tekshiruvda aniqlangan pul
  

mablag’larining summasi haqida aloxida (oraliq) dalolatnoma tuzadi.

turli shaxslarning tilxatlari, to'liq rasmiylashtirilmagan kassa chiqim orderlari, vedomostlar, schyotlar va boshqa shunga o'xshash hujjatlar kassadagi naqd pul qoldiqiga qo'shilmaydi va auditor tomonidan isbotlovchi kassa hujjati sifatida qabul qilinmaydi. Shuningdek, kassadan nakd pul berish buyicha kimga, kimning topshiriqi bilan, qachon, qaysi maqsadlar uchun qancha summada pul berilganligi ko'rsatiladi va shubqali hujjatlar aniqlanganida xam shunday qilinadi;

• 
  boshqa korxona, tashkilot va shaxslarning pullari xamda qiymatliklarini korxona kassasida saqlash man qilinganligi sababli, kassada saqlanayotgan barcha pul va boshqa kiymatliklar auditor tomonidan tekshirilayotgan korxonaga tegishli deb xisoblanishi lozim;
  
• 
  auditor kassada oshiqcha chiqqan pul yoki kamomadni tekshirish
  

dalolatnomasida o’rsatadi va ayni paytda oshiq ha hiqish yo i, amomad sabablari xaqida kassirdan yozma tushuntirish xati olish lozim.

Auditor to'g’ri rasmiylashtirilgan assa hu atlarini assirga hisobot tuzish va unda tekshiruv paytida bolgan qoldiqni ko'rsatish uchun beradi. Tekshiruv paytida kassada ish haqi to'liq tarqatilib ulgurmagan vedomostlar bor bulsa, auditor bosh buxgalter va kassirga vedomostlarni belgilangan tartibda hisobotga qo'shishni taklif etadi. Agarda kassani tekshirish, ish haqi tarqatish davriga to'g’ri elib, o'p xodimlarga ish haqi tarqatilmagan vedomostlar bulsa, bunday vedomostlar kassir hisobotiga qo'shilmasdan, dalolatnomada kassa hisobotiga kiritilmagan, qisman tulangan chiqim hujjatlari (to'lov vedomostlari) sifatida yozib qo'yilishi mumkin. Bu holda xar bir to'lov vedomostida qaysi tartib raqami buyicha ish haqi berilganligi va uning jami summasi ko'rsatiladi. Ushbu yozuv kassir, bosh buxgalter va auditor imzolari bilan tasdiqlanadi.

Shuningdek kassani tekshirishda kassada saqlanayotgan qimmatli qog’ozlar (a tsiyalar, obligatsiyalar, sertifi atlar va boshqalar), YoMM talonlari, qatiy hisobot blankalari, sanatoriya va dam olish uylari yullanmalari,

avia hiptalar va boshqa qimmatli qog’ozlar ham te shirilib, ularning

mavjudligi dalolatnomada ko'rsatiladi.

Auditor assadagi pul mablag’larini te shirish bilan birga ayni paytda

seyflar (O'tda yonmaydigan shkaflar), kassaning jihozlanishi, ish kunining oxirida kassa eshiklariva seyflar (shkaflar) muhrlanishi, signalizatsiya o'rnatilganligi va uning ishlashi, kassani to'ri qilishning tashkil etilishi, kassir «olindi», «to'landi» degan shtamplar Bilan ta'minlanganligi ham tekshiriladi.

Butun tekshirilayotgan davrga tegishli barcha kassa hujjatlari yoppasiga tekshirilishi shart.

Auditor bankdagi hisob-kitob schyotidan olingan pullarni to'liq va o'z vaqtida kirim qilinganligini tekshirishda muomalalarni o'zaro taqqoslash usulini qo'llaydi. Bunda I-sonli jurnal orderining vedomost tomonida 5010-

«Milliy valyutadagi pul mablag’lari» s hyotining debeti buyi ha a s ettirilgan summalarni N22-jurnal orderda aks ettirilgan. 5110-«Xisob- itob s hyoti»ning kredit oborotlari bilan solishtiriladi ular bir-biriga to'g’i elishi shart.

to'g’ri elmasli hollari u hraganda summalar assa irim orderlari, ban

ko'chirmalari, kassir hisobotlari, cheklar koreshoklari bilan solishtiriladi, zarur xollarda esa bevosita bank muassasasida tekshiriladi.

Agar bank ko'chirmalarida ko'chirilgan, to'g’rilangan, shuningdek

qoldiqlar to'g’ri kelmasa, bankdagi xisob-kitob schyotidan ishonchli

ko'chirmani olish zarur.

Kassa muomalalarini tekshirishda kassa xisobotiga ilova qilingan hujjatlarning quyidagi shakllaridan foydalaniladi: KO-3 yoki KO-3a shakl.

«Kirim va chiqim kassa hujjatlarini ruyxatga olish jurnali», ordersiz

rasmiylashtiriladigan pul kirimi hujjatlari, KO-4 sha l «Kassa daftari», KO-5 sha l «Kassir tomonidan qabul qilingan va berilgan pullarni xisobga olish

daftari», 5010-«Milliy valyutadagi pul					mablag’lari»,	5020-«Xori iy
valyutadagi	pul	mablag’lari»,	5520-«Che		daftar halari», 5610-«Pul
e vivalentlari»,		5710-«Yuldagi	Pul	mablag’lari» va		58I0-«qimmatli
qog’ozlar»	schyotlari yuritiladigan			hisob	Registrlari	(Jurnal-orderlar,
			50

vedomostlar, daftarlar, Bosh daftar, tegishli sanaga tuzilgan balanslar va boshqalar).

Bunda kassa hujjatlarini rasmiylashtirishga ham e'tibor berish zarur,

xususan har bir hu atda oluv hilar imzosi borligi; irim hu atlariga «olindi» degan, hiqim hu atlariga esa «to'landi» degan shtamplar bosilganligi hamda ularning sanasi ko'rsatilganligi, shuningdek ularda o'chirilgan va tuzatilgan izlar yoq’ligi aniqlanishi lozim.

Auditor bulardan tashqari kassa muomalalarini tekshirish jarayonida quyidagilarga ham aloxida e'tibor berishi lozim:

-tekshirilayotgan kassaning korxonada har chorakda to'satdan tekshirilishi; -kassirning kassa hisobotlarini o'z vaqtida topshirishi;

-kassa hisobotlarida va kassa dafgarida hisobotlarni xamda unga ilova qilingan hu atlarni te shirishga qabul qilinganligi to'g’risida bosh buxgalter imzosi borligi;

-ish haqi berish, xizmat safari va xo'jalik sarflariga va boshqa maqsadlar uchun bankdan olingan pullarning maqsadga muvofiq ishlatilishi;

-kassa qoldiqlarining tekshirilayotgan korxona uchun bank tomonidan

belgilangan limitga to'g’ri elishi;

-berilmagan ish haqi summalari va realizatsiyadan tushgan naqd pul

daromadlarining bankka o'z vaqgida topshirilishi;

-naqd pullarni begona shaxslarga ishonchnomasiz berish xollari va shunga o'xshashlar;

-to'lg’azilmagan he larga raxbar va bosh buxgalter tomonidan imzo qo'yilishi va cheklarni kassirga bankdan pul olish hog’ida mustaqil to'ldirish uchun berish xollari;

-chek daftarchasi bosh buxgalter seyfida saqlanishi o'rniga amaldagi tartibni buzib, kassirga berib qo'yilganligi;

- orxonada «Kassa irim va hiqim hu atlarini qayd qilish daftari» (KO-3sha l) va «Kassa daftari» (KO-4 shakl)ning mavjudligi, daftarlarning barcha varalari raqamlanib, oxirgi betida varaqlar soni ko'rsatilganligi, ip o'tkazib

boglanganligi hamda rahbar va bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanib muhrlanganligi;

-kassa orderlari va boshqa pul hujjatlarida tegishli mansabdor shaxslar va pul oluvchilar imzolarining mavjudligi va ularning haqiqiyligi; -kassa hujjatlariga maxsus shtamp bosilishi;

-pul mablag’lari, xara atlar va boshqa balans s hyotlariga olib borilib hisobot takdim etilmaydigan muomalalarning qonuniyligi;

• 
  assa muomalalariga oid s hyotlar bog’lanishlari ( orrespondentsiyalari) ning to'g’riligi;
  

-to'lanmagan summalarning uz vaqtida deponentga o'tkazilishi va x.k.

Auditor bunday faktlar mavjud bulganda bu muomalalarning sababini, ular kimnning farmoyishi bilan amalgaoshirilganligi va buning orqasida suiste'mol qilish berkitilmaganligini ham aniqlashi lozim.

Kassa hujjatlarini tekshirish ayni paytda kassa va moliya intizomini tekshirish bulib ham hisoblanadi.

Auditor bankdagi schyotlarga doir muomalalar auditini bankdagi milliy va het el valyutasidagi pul mablag’lari to'g’risidagi ma'lumotlarni hamda ularga ilova qilingan soliq hisobotini tekshirishdan boshlaydi. Bunda dastavval bankda ochilgan schyotlar soni va raqami hamda qaysi bankda ochilganligini aniqlanadi. Bu ma'lumotlar auditorga barcha schyotlar buyicha bank ko'chirmalarini va har bir schyot buyicha hisob registrlarini tekshirish uchun kerak buladi.

So'ngra auditor korxona va bank o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning yuridik asoslarini aniqlaydi, bank xizmati ko'rsatish to'g’risidagi shartnomaning

O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi normalariga muvofiqligini tekshiradi.

Ban dagi s hyotlar buyi ha pul mablag’lari irimi va chiqimiga doir muomalalar bankda tegishli dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu dastlabki hujjatlarning shakllari na to'ldirish tartibi O'zbekiston Respublikasi

Markaziy Banki yo'riqnomalarida belgilangan. Bunday hujjatlarga kuyidagilar kiradi:

• 
  bank ko'chirmalari (bank tomonidan tasdiqlanib ilova qilingan hisob-kitob to'lov hujjatlarining shakllari bilan); to'lov topshiriqnomasi, to'lov talabnomasi, to'lov topshiriqnoma-talabnomasi, to'lov orderi, inkassa topshiriqnomasi (farmoyishi), hisob-kitob schyotiga pul topshirish uchun ariza, valyutani sotish uchun topshiriqnoma, valyuta sotib olish uchun topshiriqnoma, rezidentning
  

sotib olingan valyutani so'mga aylantirish to'g’risidagi farmoyishi va boshqalar;

-bank hisob-kitob hujjatlariga ilova qilinadigan va amalga oshirilgan muomalalarning qonuniyligini asoslovchi dastlabki hujjatlar.

Auditor hu atlarning to'g’ri rasmiylashtirilishini te shiradi, hu atlarni arifmetik tekshiruv va bankdagi schyotlar buyicha amalga oshirilgan muomalalarning qonuniyligini tekshiruvdan o'tkazadi.

Auditor bankdagi schyotlardan aktseptsiz (roziliksiz) hisobdan chiqarishga doir muomalalarni tekshirishga alohida e'tibor qaratishi lozim. Bunday holatlar faqat sud qarori, bevosita qonun ko'rsatmalari, mijozning bank shartnomasi asosida amalga oshirilishi mumkin.

Bankdagi schyotlar buyicha muomalalar O'zbekiston Respublikasi soliq qonun hiligiga muvofiq soliqlar yo i yig’imlarni undirish to'g’risidagi qarorni ta'minlash uchun ishlatilishi mumkin. Ushbu cheklashlar O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksiga muvofiq ijro qilish navbati soliq to'lashga doir majburiyatlardan oldin to'lanadigan to'lovlarga taalluqli emas. Bankdagi muomalalarni to'xtatish soliq organidan bunday muomalalarni to'xtatish to'g’risidagi qaror olingan paytdan to ushbu qaror bekor qilingunga qadar amal qiladi.

Buxgalteriya qisobotining ishonchliligini tasdilqash uchun undagi ko'rsatkichlarning sintetik va analitik hisob, bank ko'chirmasi ma'lumotlariga mosligini tekshirish kerak.

Tekshiruv jarayonida bajariladigan amallar auditorning ishchi hujjati bilan rasmiylashtiriladi. Tafovutlar aniqlanganida farq summalarini ko'rsatish va ularning sabablarini ochib berish zarur.

Shunday qilib, bankdagi 5110-«hisob- itob s hyoti», 5210-«Mamla at

i hidagi valyuta	s hyotlari»,	5220-«Xori dagi	valyuta s hyotlari», 5510-
«A reditivlar»,	5520-«Che	daftar halari»	va 5530-«Boshqa maxsus
s hyotlar» buyi ha amalga		oshiriladi ban	muomalalarini te shirishda

quyidagilarni amalga oshirish zarur:

-korxonaning nechta, hisob-kitob schyoti, valyuta schyoti va maxsus schyoti borligi, shuningdek ular qaysi bank muassasalarida ochilganligni aniqlash;

-s hyotlar sonini aniqlab, balansning «hisob- itob s hyoti», «Valyuta s hyoti»,

«Ban dagi maxsus s hyotlar» -moddalari buyicha qoldiqlarni va bu schyotlar

buyicha bank ko'chirmalaridagi ushbu balans sanasiga bo'lgan qoldiqlarni

solishtirish, shuningdek bank ko'chirmalarida aks ettirilgan summalarni ilova

qilingan dastlabki hujjatlarda aks ettirilgan summalar bilan taqqoslash lozim;

-amalga oshirilgan muomalalarning O'zbekiston Respublikasida amal

qilayotgan. Qonunchilik va me'yoriy hujjatlarga muvofiqligini tekshirish;

-bankdagi schyotlardan olingan ko'chirmalar va ko'chirmalarga ilova qilingan,

muomulalarni tasdiqlovchi hu atlarning to'g’ri rasmiylashtirishini te shirish

-ban o' hirmalarida va ban dagi pul mablag’lari hisobga olinadigan registrlarda pul mablag’larining irimi va hiqimi bo'yi ha oborotlarni amlashni va un oxiriga qoldig’ hiqarishning to'g’riligini arifmetik tekshirish;

-bank ko'chirmalaridagi buxgalteriya hisobi registrlaridagi va Bosh daftardagi yozuvlarni hamda Bosh daftardagi qoldiqlar va balans moddalarining mosligini tekshirish;

-ban muomalalarining buxgalteriya hisobi s hyotlarida to'g’ri aks

ettirilganligini aniqlash zarur. (Masalan: kassaga olingan nakd pullarni 5010-«Milliy valyutadagi pul mablag’lari» s hyoti debetida a s ettirish o'rniga boshqa schyotlarga olib borish hollariga yul qo'yilmaganligini aniqlash);

-bank kuchirmasida aks ettirilgan xar bir muomala tegishli dastlabki hujjatlar (schyotlar, to'lov topshiriqlari, to'lov talabnomalari, shartnomalar, akt protsentovkalar va boshqalar) bilan tasdiqlanishi lozim. Bank firmalariga ilova qilingan;

-dastlabki hujjatlar quyidagi tartibda guruhlanadi; oldin bank ko'chirmalariga kirim hujjatlari, ulardan keyin esa barcha chiqim hujjatlari ketma-ket ilova kilinadi;

-bank ko'chirmalarini bunday tartibda tekshirish bank hujjatlarini amalga oshirilgan muomalalarning mohiyatiga ko'ra tekshirish bilan birga amalga oshirilishi kerak Bunda auditor quyidagilarni aniqlashi lozim:

-tovarsiz schyotlar va boshqa noqonuniy muomalalar buyicha avanslar va to'lovlarning noto'g’ri o't azilishiga yo'l o'yilmayotganligi (te shirilayotgan korxonaga aloqador bo'lmagan, boshqa korxonalar xaridi va sarflariga doir schyotlarni to'lash va x. k.);

-Tovar-material qiymatli larni mavsumiy amg’arish, ba arilgan ishlar u hun buyurtmachilar tomonidan taqdim qilingan schyotlarni to'lash maqsadida olingan bank ssudalaridan o'z vaqtida va to'g’ri foydalanish, ssuda olish u hun taqdim qilingan hu atlarning to'g’riligi;

-bankdan olingan limitlangan va limitlanmagan chek daftarchalarining hisobda to'g’ri a s ettirilganligi va qonuniy foydalanilayotganligi (ularning hayotiy hisobda turadigan hujjatlar sifatida hisobga olinishi), ular hisobdor shaxslarga tilxat buyicha berilayotganligi;

-hisobdor shaxslar tomonidan he daftar halarining ishlatilishi to'g’risida

xisobot tuzilishi, hisobdor shaxslar hisobotlaridagi qoldiq va oborotlarning

maxsus ssuda schyoti buyicha qoldiq va oborotlarga mos kelishi;

-cheklarning nomerlari, sanalari va summalarning transport hujjatlarida

ko'rsatilishi va h.k.;

-a reditivlar orqali amalga oshiriladigan muomalalarning to'g’riligi va qonuniyligi, shu bilan birga bunday hisob-kitoblarni ham aniqlash zarur;

Bulardan tashqari, korxonaning to'lovga layoqatsizligi yuzaga kelmayotganligi va bunday holda korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilash borasida qanday choralar ko'rilganligi ham aniqlanadi.

Ban muomalalarini te shirish hog’ida auditor 5710¬-«Yuldagi pul o'natmalari» s hyotida, a s ettirilgan summalarning haqqoniyligini ham tekshirish lozim. Ko'pchilik hollarda buyurtmachilar bajarilgan ishlar uchun oldindan o'tkazilgan to'lovlar muddati o'tib ketganida debitor qarzlarni hisobotda kamaytirib ko'rsatish maqsadida summalarni 5710 schyotga olib boradilar.

Amaldagi tartibga ko'ra 5710 schyotda bank muassasaei kassasiga yoki pochtaga topshirilib, biroq korxonaning 5110-«hisob- itob s hyoti» yo i maxsus schyotiga kelib tushmagan pullar (daromadlar) shuningdek, tekshirilayotgan korxonaga boshqa korxona yoki yuqori tashkilotdan o'tkazilgan, lekin tekshirilayotgan korxonaning hisob-kitob schyotiga hisobot oyida kelib tushmagan, ya'ni oy oxiriga yulda bo'lgan summalar aks ettirilishi lozim. Buxgalteriya hisobida 5710-schyotga doir muomalalarni aks ettirish uchun quyidagi hujjatlar asos bo'ladi; daromad topshirilganda bank muasasasi kassasi yoki pochta tomonidan berilgan, pul topshirilganligi haqidagi patta; pul muomalalarini o'tkazishda esa pulni qabul qilib olgan bank muassasasi yoki pochta bo'limining nomi, nomeri, sanasi va summa ko'rsatilgan korxona avizosi.

5110-«hisob- itob s hyoti»ga elib tushgan pul mablag’larini te shirishda, ularni irim qilishning to'g’riligi aniqlanadi. Chunon hi, assa muomalalarini tekshirib jarayonida barcha bank ko'chirmalarida bankka topshirilgan naqd pul badallari alohida belgilab qo'yilishi lozim.

Xisob- itob va valyuta s hyotlaridan pul mablag’larini hisobdan chiqarish buyicha bankdan olingan naqd pullarning o'z vaqtida to'liq qabul qilinishi xamda maqsadga muvofiq ishlatilishiga alohida e'tibor qaratish zarur. Pul mablag’larini o't azish, mol et azib beruv hilarga qarzlarning qoplanishi,

ulardan foydalanishning xaqqoniyligi va asosliligini ta'minlash maqsadida ushbu schyotlar tekshiriladi.

Auditor aktseptlangan topshiriqlar bilan aloqa bo'limi orqali pul o'tkazilganda xatoga yul qo'yilmaganligini ham tekshirishi lozim. Bunda joriy va deponentlangan ish haqi, ijro varaqalari buyicha ushlangan summalar yoki hisobdor summalar va h.k. tekshiriladi.

Pul o'tkazilayotgan vaqtda o'tkazilish xususiyatlari va o'tkazilayotgan summa to'g’riligi (dastlab i hisob hu atlariga solishtirish yuli bilan) shuningde o'tkazishlarni oladigan shaxslar ruyxatining ishonchliligi tekshirilishi lozim.

Auditor dastavval, hisob- itob s hyoti bilan bog’liq bo'lgan bank muomalalariga doir namunaviy buxgalteriya yozuvlarining tasniflagichi bilan tanishib chiqishi zarur. Bu eng ko'p uchraydigan muomalalarni aniqlash va s hyotlar bog’lanishining to'g’riligini te shirishga im on beradi. Agar korxonada bunday tasniflagich yo'q bulsa, Bosh daftardagi schyotlar boshlanishidan foydalanib, tegishli axborotga ega bo'lish mumkin. Bunda

orxona faoliyatiga xos bulmagan muomalalarga doir s hyotlar bog’lanishiga alohida e'tibor qaratish zarur.

Agar bank xizmati ko'rsatish shartnomasida bank tomonidan orxonaning pul mablag’laridan foydalanishi o'zda tutilgan bo'lsa, auditor olingan foizlarning korxonada har oyda daromad sifatida aks ettirilishi yoki ularning hisob-kitob schyotiga hahqiqatda o'tkazilishiga qarab aks ettirilishini te shirishi lozim. Olinadigan foizlarni noto'g’ri a s ettirish nafaqat hisobot davridagi moliyaviy natijalarning buzib ko'rsatilishiga, balki korxonaga nisbatan soliq organi tomonidan moliyaviy jazo choralari (jarimalar)

qo'llanilishiga olib kelishi mumkin.

Shuningdek auditor hisob-kitob schyotiga doir muomalalar auditida quyidagilarni ham tekshiradi:

-xisob registrlarini yuritish tartibi;

-bankda ochilgan har bir hisob-kitob schyoti buyicha sintetik hisob registrining yuritilishi, yig’ma registr tuzilishi;

-hisob- itob s hyotidagi pul mablag’lari hara atiga doir muomalalarning

sintetik hisob registrlarida o'z vaqtida aks etririlishi; har bir bank ko'chirmasi ma'lumotlarining hisob registrlariga yozib borilishi;

-bank ko'chirmasi va hisob registrlaridagi summalar tengligi.

Sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ish va ko'rsatilgan xizmatlar haqini to'lash hisobiga xaridorlar va buyurtmachilar tomonidan o'tkazilgan pul

mablag’larining to'liq irim qilinishini te shirish hog’ida 5110-«hisob-kitob

schyoti» ning debeti buyi ha yozuvlar 4010-«Xaridorlar va buyurtma hilardan

olinadigan s hyotlar» buyi ha hisob registrlarining redit oborotlari

taqqoslanishi zarur.

Banklar va boshqa moliya-kredit tashkilotlaridan kredit ko'rinishida olingan pul mablag’larining kirimi, pul mablag’larining boshqa hisob-kitob schyotlaridan qabul qilinishi 6810-«qisqa muddatli bank kreditlari», 6820-«qisqa muddatli qarzlar», 7810-«Uzoq muddatli bank kreditlari», 7820-«Uzoq

muddatli qarzlar», 5510-«Akkreditivlar», 5520-«Chek daftarchalari», 5530-«Boshqa maxsus schyotlar» hamda bank ko'chirmalari va ularga ilova qilingan xatlar buyicha buxgalteriya hisobi registrlarining yozuvlari qarama-qarshi solishtirish yuli bilan tekshiriladi.

Bank kassasiga topshiriladigan nakd pul mablag’larining to'liq irim qilinishini tekshirishga auditor alohida e'tibor qaratishi lozim. Buning uchun bank ko'chirmalari, ularga ilova qilingan hujjatlar bilan 5010-«Milliy

valyutadagi pul mablag’ari» s hyotining rediti Bo'yi ha yuritiladigan hisob registri ma'lumotlari qarama-qarshi tekshiriladi.

Pul mablag’laridan qan hali haqqoniy va asosli foydalanishni anihlash uchun ularning mol etkazib beruvchilardan qarzlarni qoplashga hisob-kitob schyotidan o'tkazilishini, 6010-«Mol et azib beruv hilar va pudratchilarga to'lanadigan s hetlar» s hyoti buyi ha hisob-kitob muomalalarini auditorlik

tekshiruvidan o'tkazish bo'limida tashkil qilish kerak. 5110-“hisob- itob s hyoti»ning rediti va 2010-«Asosiy ishlab 2310-« Yordam hi ishlab hiqarish», 2510-«Umum ishlab

hiqarish», hiqarish

xara atlari», 2720-«Boshqa ishlab hiqarishlar» va boshqa xara at

schyotlarining debeti buyicha muomalalar sinchiklab tekshirilishi kerak. Chunki, mazkur holatlarda bajarilmagan ishlar va ko'rsatilmagan xizmatlaruchun pul o'tkazish yashiringan bulishi mumkin.

Bankdagi hisob-kitob schyotidan pul mablag’larining hisobdan o'chirilishini tasdiqlovchi dastlabki hujjatlarni, xarajatlarni hisobga oladigan schyotlar bilan bog’lig’likda batafsil tekshirish va tahlil qilish, ilmiy-tadqiqot ishlariga qilingan sarflarni, ijtimoiy-madaniy xizmatlar uchun to'lash va boshqa xarajatlarni xisobdan o'chirishga doir xatolar aniqlashga yordam beradi. Bunday xatolar moliyaviy natijalarning buzib ko'rsatilishiga va soliq bilan bog’liq noxush oqibatlarga olib elishi mumkin.

Bankdagi hisob-kitob schyotidan hisobdan o'chirilgan naqd pul summalari (bank ko'chirmasi va unga ilova qilingan hujjatlar, 5110-schyotning kredit oboroti yuritiladigan registr buyicha) va naqd pul mablag’larining kassaga kirimini (kassir hisoboti va 5010-schyot debet oboroti yuritiladigan registr buyicha) tekshirish xisob-kitob schyotiga doir muomalalarni auditorlik tekshiruvdan o'tkazishda qarama-qarshi tekshiruv bo'lib xisoblanadi. Bunda auditor tomonidan quyidagilar aniqlanishi lozim:

-hisob- itob s hyotidan ham pul mablag’ini hisobdan o' hirish muomalasi a s ettirilgan bank ko'chirmasiga kassa kirim orderi kvitantsiyasi ilova qilinganligi va uning to'g’ri rasmiylashtirilganligi;

-5110-«hisob- itob s hyoti» ning kredit oboroti (2-jurnal-order) va 5010-«Milliy valyutadagi pul mablag’lari» s hyotining debet oboroti (l-jurnal-orderning vedomost tomoni) buyicha sintetik hisob registrlari yozuvlarining tengligi tekshiriladi.

Auditor pul mablag’lariga tegishli barcha schyotlarni tekshirib bo'lgandan so'ng ularni dastlabki qoldiqlarini, joriy oboroti summasini (zaruratga ko'ra analitik tarzda bo'lishi ham mumkin), oxirgi saldosini hisobot ma'lumotlari bilan taqqoslab chiqadi. Bunda pul oqimlari to'g’risidagi hisobot

ma'lumotlari pul mablag’larini hisobga oluv hi s hetlar hamda tegishli ob'ektlarni (Misol uchun, ishlab chiqarish xarajatlarini, bank kreditlarini va shu kabilar) hisobga oluvchi schetlar ma'lumotlari bilan bir xil bo'lishi kerak.

Hisob- itob s hyotiga doir muomalalarni te shirish hog’ida aniqlangan kamchiliklarni auditor ish hujjatlarida qayd qilib boradi va auditorlik tekshiruvining mazkur bo'limi buyicha tuziladigan oraliq dalolatnoma bilan rasmiylashtiradi hamda unga asosan auditorlik hisobotida aks ettiradi.

Xulosa

Pul oqimlari to'g’risidagi hisobotni tuzish usullari va uni auditorli

tekshiruvidan o'tkazish tartibi mavzusini o'rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi.

Xo'jalik mexanizmining hisob tizimida pul oqimlari va uning hisobi xo'jalik jarayonlarga ta'sir qiluvchi ustqurmaviy vositalarning muhim elementlaridan biridir. Shuning uchun ham mazkur mavzu doimo o'rganib borilishi kerak.

Hisob natijasida sub'ektlar faoliyatidagi pul mablag’lari hara ati, ham tarkibiy jihatdan, ham umumlashgan holda hisobot shakliga keltiriladi va

o'rganiladi. Mazkur, hisobot shaklining afzalliklari quyidagilardan iborat, asosiy faoliyat, investitsiya faoliyati, moliyaviy faoliyat natijalari va ular

ta'sirida	hisobot	Davri	Davomida	pul	mablag’larining			sof o'zgarishi
sub'e tlaridagi pul mablag’larini hisobot davrida qayerdan							kelganligi, qayerga
sarflanganligi hamda pul mablag’lari balansidagi o'zgarishlarni								o'rstib beradi.
Bu	bilan xo'jalik		faoliyati uchun		pul	mablag’lari	etarliligiga baho
beriladi. Bu korxonalarni moliyaviy holatini bilishda juda ham muqimdir.
Korxonaning pul mablag’larini				kirimi va		chiqimi, ularning manbalari,
miqdori,	qoldig’i,	foydaning pulga		aylanish holati kabi			ko'rsatkichlar pul

vositasida korxona iqtisodini o'rganish va boshqarish uchun kerak. Demak,

hozirgi davrda pul mablag’lari to'g’risidagi axborotlar orxona faoliyatini boshqarish uchun qarorlar qabul qilishda juda ham zarur.

Hozirgi davrda pul oqimlari to'g’risidagi hisobotni tuzishda bevosita hamda bilvosita usullarning imkoniyatlaridan to'liq foydalanish zarur ekan. Chunki, ularning har biridagi axborot ichki va tashqi foydalanuvchilar uchun biznes qarorlarini realligini ta'minlaydi.