O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti kafedrasi

Iqtisodiyotni modernizatsiya qilishda xo'jalik sub'ektlarida pul oqimlarini boshqarishning ahamiyati va uning hisobi hamda hisobotining uslubiy asoslari

Jahon global moliyaviy-iqtisodiy inqirozidan olingan tajribalar, tabora rivojlanayotgan innavatsion yangliklarga asoslangan iqtisodiy munosabatlar hamda ularning tendentsiyasi shu holatni yana bir bor tasdiqladiki har qanday xo' ali sub'e tida pul mablag’laridan samarali foydalanish faoliyatda bar aror rivojlanishini ta'minlovchi asosiy omillaridan biri ekan. Chunki, sub'ektlar faoliyatining uzluksiz davom etishini ta'minlash uchun zarur ishlab chiqarish zaxiralari va zamonaviy mehnat vositalari sotib olish, mehnatga haq to'lash, soliqlarni hamda davlat byudjetidan tashqari fondlar uchun to'lovlarni o'z vaqtida amalga oshirish, innavatsion yangiliklarni yaratishga va joriy qilishga sarflar, texnologiyalar sotib olish uchun, moliya bozorida faol ishtirok etish va shu kabi zarur ehtiyojlarga doimo etarli pul mablaglari talab qilinadi. Sub'ektlar ixtiyoridagi pul mablaglarini yuqorida ko'rsatilgan maqsadlarga sarflashda iqtisodiy ihatdan manfaatli va te amli bo'lgan hamda mablag’lardan maqbul foydalanish imkonini berish mumkin bo'lgan yo'nalishlarni birinchi navbatda hisobga oladilar. Bundan tashqari pul mablaglarini xo'jalikka jalb qilishda ham eng kam vaqt talab qiladigan kirimlarni, doimo takror sodir bo'ladigan ishonchli tushumlar turini hamda hajmini oshirib borishlahri kerak. Demak, pul mablag’lari ilmiy asosda boshqarilishi kerak bo'lgan eng muhqim ob'ektlardan biri hisoblanadi. Bunda, boshqaruvchilar uchun pul mablaglari to'qrisidagi ma'lumotlar o'ta zarur bo'ladi. Mazkur vazifa hisob tizimi vositasida shakllantiriladi va tizimlashtiriladi. Bu esa xo'jalikdagi pul mablaglarini boshqarish hisob tizimi vositasida amalga oshirilishi zaruratini keltirib chiqaradi. Demak, hisob tizimi bu borada muhim dastak hisoblanadi.

Ta'kidlash kerakki, iqtisodiyot rivojlanishining barcha davrlarida xo'jaliklarning pul mablaglari alohida ahamiyatga ega bo'lgan va ularni isobga olish tartibi o'sha davrdagi itisodiyotning rivojlanishi talablaridan kelib hiqqan. Chun i, har qanday bosqi hda I’qtisodiyotning rivo lanishi u yo i bu modeliga amal qilgan va uning ajralmas qismi sifatida esa buxgalteriya hisobi

ishtirok etgan.

Bozor munosabatlarining turini ko'payishi, doirasini kengayishi, huqurlashishi, mura ablashuvi va boshqa shu abilar pul mablag’lar hamda ularning hisobini uslubiy asoslari, ularning harakatini ifodalovchi ko'rsatkichlarning sifat jihatidan o'zgarishini talab qilmokda. Shuning uchun ham pul mablag’lari va ularning hisobini tartibga soluv hi me'yoriy hu atlarni davr talablari asosida ko'rib chikishni talab qildi. Shu asosda Respublikamizda pul mablag’lari va ularning hisobini tartibga soluvchi me'yoriy hujjatlar oxirgi

yillarda davr talablaridan kelib chiqqan xolda ishlab chiqildi.

Ayniqsa so'nggi yillar ichida respublikamiz xo'jalik sub'ektlarida buxgalteriya hisobini yuritish uslubiyatida, uning tashkil qilinishida qator o'zgarishlar sodir bo'ldi. Bundan tashqari buxgalteriya hisobotini tuzish uslubiyatida va hisobot shakllarida ham bir qancha o'zgarishlar yuz berdi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari holatiga, iqtisodiy-moliyaviy holatiga, pul mablag’lari hara atiga e'tibor kuchaytirildi.

So'nggi yillarda sub'ektlarda pul mablaglari harakatini maqbul ravishda tashkil etish va yuritish qat'iy talab etilmoqda. Bu esa, boshqaruv samaradoligiga to'g’ridan-to'g’ri i obiy ta'sir etmoqda. Chun i, pul mablag’ari - erkin iqtisodiyotda muhim iqtisodiy vosita hisoblanadi. Pul mablag’lari ishlab chiqarishning takrorlanishiga xizmat qiladi, iqtisodiy o'sishga ko'maklashadi, pul sha lidagi mablag’lar bozor orqali resursga aylanadi, resurslar ishtiro ida tovarlar yaratiladi, tovarlar sotilib yana pul olinadi.

Demak, pul hamma tovarlar uchun umumiy ekvivalent rolini o'ynovchi maxsus tovardir.⁴ Shu bilan birga pul umumko'pchilik tomonidan tan olingan

va davlat tomonidan qonuniylashtirilgan bo'lishi kerak.

Pul mablag’lari esa assadagi naqd pul va talab qilib olinadigan depozitlar, shuningdek bankning hisob-kitob, valyuta va boshqa schyotlaridagi mablag’laridan iborat bo'ladi.

Pul ekvivalentlari - ma'lum pul mablag’iga tez va oson almashtiriladigan hamda qiymatidagi o'zgarishlar tufayli biroz xatari bo'lgan qisqa muddatli, yuqori likvidli investitsiyalardir (moliyaviy qo'yilmalar).

Pul oqimlari - pul mablaglari hamda ular ekvivalentlarining oqimi (tushumi) va chiqimi (sarflanishi, chiqishi)dan iborat.⁵

Pul oqimlari to'g’risidagi hisobot - hisobot davrida pul mablag’i oqimlarini batafsil o'rsatuv hi o'rsat i hlar yig’indisidir.

Innavatsion munosabatlarga asoslangan davrda xo'jalik sub'ektlarida pul mablag’larini uzatish, ro'yxatga olish, to'g’ri va o'z vaqtida hisob-kitob qilish, ular bo'yi ha hisobotlar tayyorlashning o'zi etarli emas. To'g’ri bu arayon va

tartib zarur. Faqat uni hisob-kitob maqsadi uchungina amalga oshirish kutilgan nati alarni bermaydi. Bizning qarashimiz bo'yi ha pul mablag’lariga tegishli har bir ma'lumot va axborot ularni samarali boshqarishga qaratilgan bo'lishi kerak. Yani, kerakli joyga, etarli miqdorda, o'z vaqtida hamda foydali tarzda sarflanishini hamda o'simi bilan uzluksiz qaytishini ta'minlash kerak.

Korxonalarda pul mablag’lari oqimini boshqarish arayonlari bo'yicha quyidagi fikrimizni aytib o'tamiz. Pul oqimini boshqarish o'z ichiga pul mablag’lari muomalasining hisob-kitob vaqtini, pul oqimining tahlilini, pul mablag’larini bashorat qilishni, pul mablag’larini maqbul dara asini aniqlashni, pul mablag’lari byud etini tuzish va boshqalarni qamrab olishi era . Pul oqimini boshqarish korxonani moliyaviy menejeri faoliyatining eng muhim yo'nalishlaridan biridir.

4. 
   T.Jorayev “Iqtisodiyot nazaryasi, Toshkent “Fan va texnalogiyalar” nashiryoti 2003yil 32 bet
   

4. 
   Amaldagi BHMS
   

Pul mablag’laridan samarali foydalanishni tash il qilish o'p ihatdan korxonalarda pul mablaglari harakatini maqbul boshqarishni tashkil qilish va ular ustidan nazoratni yaxshilashga bog’liq. Pul mablag’lari nazoratini tashkil etishning asosiy elementlaridan biri bo'lib esa korxonalarning hisob-kitob schyoti hisoblanadi.

Pul oqimlarini boshqarish yuzasidan vujudga keladigan yana boshqa muammolarni hal qilish maksadida aksariyat rivojlangan davlatlarda 1990 yillargacha "Firmaning moliyaviy holatiga o'zgarishlar haqidagi hisobot" shakli amal qilib keldi.

Ushbu hisobot shakli xam firmaning pul mablag’larini harakatini etarli darajada ifodalab bera olmadi. Natijada, 1987 yilning noyabrida "Buxgalteriya standartlari bo'yi ha engash" (HASV) yuqorida ta' idlangan «Firmaning moliyaviy holatidagi o'zgarishlar haqidagi hisobot» sha lini yangi hisobot sha liga, ya'ni «Pul mablag’larinig hara ati to'grisidagi hisobot»ga almashtirish xaqidagi qaror qilindi.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so'ng barcha sohalar singari buxgalteriya hisobini ham xalqaro standartlar darajasiga olib chiqishga harakat kilib kelinmokda. Bugungi kunda BHMS va AMS milliy standarlari qabul kilindi. Ular xalqaro talablarga yaqinlashtirilganligi bilan ham afzal jihatlarga ega.

Shu bilan birga milliy buxgalteriya hisobida bir qator yangi moliyaviy hisobot shakllari amal qila boshladi. Bulardan biri O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1997 yil 15 yanvardagi №5-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan «Pul oqimlari to'g’risidagi hisobot» sha lidir. Ushbu hisobot korxonaning joriy, investitsion va moliyaviy faoliyati bo'yicha pul mablag’larining ma'lum hisobot davriga bo'lgan holatini, xamda ushbu davrda pul mablag’larining o'zgarishini tushuntirib beradi. Maz ur hisobot sha li Moliya vazirligining 2002 yil 27-dekabrdagi 140-sonli buyrug’i bilan yangi tahrirda, bir qator o'zgartirishlar kiritilgan holda qayta tasdiqlandi va kuchga

iritildi. Bugungi unda orxona pul mablag’lari oqimini boshqarishda "Pul

oqimlari to'g’risida"gi hisobot asosiy manba bo'lib hisoblanadi. Pul mablag’lari oqimini to'g’ri va oqilona boshqarish orxonani to'lov qobiliyatining yaxshilanishiga olib keladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning moliyaviy barqarorligi ko'p ihatdan ularning to'lov qobiliyatiga bog’liqdir.

Ma'lumki, to'lov qobiliyatining mazmuni eng avvalo bo'sh pul mablag’larining mav udligi bilan tavsiflanadi. Chunki pul mablag’lari eng yuqori likvidlikka ega bo'lgan aktivlar hisoblanadi. Shuning uchun ham orxonalarda mav ud bulgan bo'sh pul mablag’laridan samarali foydalanish uchun ularni aylanmaga kiritish alohida ahamiyatga ega. Umuman,

orxonalarning pul mablag’larining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Korxonalarning bankdagi hisoblashish scheti va valyuta schetlarida saqlanayotgan pul mablag’lari mamla atimiz iqtisodiyotining poydevorini mustahkamlashga xizmat qiladi. Chunki ular banklarni aktiv operatsiyalarini jonlantirilishini ta'minlaydi, milliy va chet el valyutalarining ishlab chiqarish jarayonidagi aylanishini tezlashtiradi va u bunda birdaniga ikkita muhim vazifani bajaradi. Birinchidan, korxonalarning ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilish yuli bilan pulning aylanishini va milliy valyuta hisobiga yaratilayotgan yalpi ichki mahsulotni o'sishini ta'minlaydi. Ikkinchidan esa, korxonaning hisoblashish va valyuta s hetlari pul mablag’larini ishlab hiqarish arayoniga jalb qilganligi uchun bank o'z mijozlariga ham ma'lum miqdorda hak to'laydi.

Shunday kilib, pulning birinchi vazifasi mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat qilsa, ikkinchi vazifasi esa korxonalarga ma'lum miqdorda daromad keltiradi.

Pul to'lov vazifasini ham bajaradi. Bunda pul korxona mol yuboruvchilar, pudratchilar va boshqa xizmat ko'rsatuvchi xo'jalik sub'ektlariga va davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlarga bo'lgan qarz majburiyatlarini bajaradi.

Pul mablag’larining saqlanishi va ularning to'g’ri foydalanish javobgarligi korxona rahbari va buxgalteriga yuklatiladi. Ular kassa va bank

muammolari qoidalariga rioya qilishi va ularni belgilangan qat'iy tartibda to'g’ri rasmiylashtirishlari zarur. Ishlab hiqarish arayoni uzlu siz bo'lganligi u hun orxona mablag’lari bir vaqtning o'zida aylanishning bar ha bosqi hida bo'lishi mum in, bunda pul mablag’lari orxona iqtisodiyotida alohida ahamiyatga ega. Chunki ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlari ta'minot, ishlab chiqarish va sotish bosqichlarida pul mablaglari u yoki bu miqdorda sarflanadi. Shuning uchun ham korxonada doimo ma'lum miqdorda pul mablag’larini bo'lishi taqozo etiladi.

Pul mablag’larining orxona iqtisodiyotida tutgan o'rni uning asosiy vazifalarini bajarish uchun buxgalteriya hisobi boshqaruv apparatini tegishli ma'lumotlar to'plami bilan ta'minlanishi zarur. Buning uchun esa pul mablag’lari hisobining oldida quyidagi asosiy vazifalar turadi:

• 
  korxonaning pul mablag’larini samarali boshqarish uchun zarur ma'lumotlar bilan ta'minlash;
  

• 
  to'lov va hisob-kitoblarni pul muomalalarini tartibga soluvchi me'yoriy hujjatlarda ko'rsatilgan tartiblarga rioya qilgan xolda o'z vaqtida amalga oshirish;
  

• 
  hisob registrlarida pul mablag’larini naqdligi va harakatlarini o'z vaqtida aks ettirish;
  

• 
  pul mablag’larining belgilangan maqsadlarga sarflanishi, smeta va limitlarga amal qilishini nazorat qilish;
  

• 
  pul mablag’larining inventarizatsiyasini belgilangan muddatlarda
  

o'tkazishini ta'minlash va o'zaro hisob-kitoblar, muddati o'tgan debitorlik va kreditorlik karzlarini to'lanishini nazorat qilish;

• 
  kassadagi, hisoblashish, valyuta va bankdagi boshka schetlarda saqlanayotgan pul mablag’larining saqlanishining nazoratini ta'minlash;
  

• 
  pul resurslarining harakat oqimini prognozlash va maqbullashtirish buyicha tegishli boshqaruv qarorlarini qabul qilish.
  

Ushbu masalalarning muvaffaqiyatli bajarilishi korxonaning pul mablag’laridan samarali foydalanishni ta'minlov hi boshqaruv qarorlarini

qabul qilish imkoniyatini yaratadi. Albatta, yuqoridagi vazifalarni bajarish u hun pul mablag’larining buxgalteriya hisobini to'g’ri tash il ilish zarur bo'ladi. Buning uchun esa korxonalarda mavjud mablag'arni turkumlash alohida ahamiyatga egadir.

Korxona pul mablag’larining aysi maqsadlarga sarflanishi byicha guruhlash aloida ahamiyatga ega. Chunki pul mablag’larini qayqsi maqsadlarga qanday summalarda sarflash korxona iqtisodiyotining rivojlanishiga bevosita ta'sir ko'rsatadi.

Shuningde amaldagi moliyaviy hisobotda pul oqimlari to'g’risida maxsus hisobot shakli mavjud bo'lib unda pul oqimlari operatsion investitsiya va moliyaviy faoliyat buyi ha guruhlanishi ma buriy qilib qo’yilgan. Ushbu hisobot sha li orxonalarning pul mablag’larining qaysi maqsadlarga sarflanishi to'g’risida ma'lumot beradi.

1-jadval