O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti kafedrasi

10-rasm: Xo’jalik yurituvchi subektning tashkil qilishni mablag’lar evaziga

shakillantirish<sup>45



45</sup> Mualif tomonidan tuzilgan
Sotishdan olingan sof foyda tushumni xo’jalik yurituvchi subektning yalpi foydasi deb ham atash mumkin. Bu odarda sotilgan mahsulotning umumiy qiymatidan uning tannarxini ayirish yo’li bilan aniqlanadi. Ammo shu ikki ko’rsatkich zamirida mahsulotning qiymati, miqdori, baho o’zgarishi, tannarxidagi tebranishlar mujassam etilgan. Shu tufayli yalpi foydaning vujudga kelishida bevosita shu omillar ta’sirini hisobga olish maqsadga muvofiqdir.

11- rasm: Xo’jalik yurituvchi subektda foydaning shakillanishi va

sarflanishi⁴⁶
Xo’jalik yurituvchi subektlarda yalpi foyda ma’lum ahamiyatga ega , chunki u barcha moliyaviy natijalarni ifodalovchi ko’rsatkichlar negizini tashkil qiladi. Ammo xo’jalik faoliyatining provard natijasi sof foydaga erishish bilan belgilanadi. Shu tufayli xo’jalik yurituvchi subektlar da iqtisodiy tahlil jarayonida sof foydani o’rganish va tahlil qilish muhim ahamiyatga ega.
Xo’jalik yurituvchi subektda sof foydaning shakillanish jarayoni butun moliyaviy xo’jaik faoliyati shakillanish jarayoni butun moliyaviy xo’jalik faoliyatini qamrab oladi. Bu bu yirda mahsulotni ishlab chiqarish va sotish va mamuriy xarajatlarni tejash, moliyaviy faoliyat natijasida ijobiy natiaga erishish ,

46. 
    Mualif tomonidan tuzildi
    

tasodifiy foydaga ega bo’lish, soliq stavkasi o’zgarmagan holda soliq obektini ko’paytirish evaziga soliq so’mmasini kamaytirish kabi bir qancha bosqichlar mujassam bo’ladi.

3. 
   Operatsion daromadlar hisobini xalqaro normalar asosida takomillashtirish
   

Xo’jalik yurituvchi subektlarda moliyaviy natijalar hisobini yuritishda, BHMS №3-sonli “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot”ga asosan hisobga olib boriladi va unga muvofiq moliyaviy natijalar deb quydagiga aytiladi: moliyaviy natijalar – tegishli hisobot davrida xo’jalik yurituvchi subektning moliyaviy- xo’jalik faoliyatining natijasi, ya’ni olingan foyda yoki ko’rilgan zarardir⁴⁷.xalqaro standartlarda bu jarayon BHMS №1-sonli “moliyaviy hisobotlarni taqdim etish” nomli standarti bilan belgilanadi unga ko’ra , “moliyaviy hisobot – tadbirkorlik subektlarining moliyaviy holati va moliyaviy natijalari ning tartibga solingan ifodasidir. Moliyaviy natijalar hisobotlarining maqsadi turli foydalanuvchilar uchun iqtisodiy qarorlarni qabl qilishda foydali bo’lgan, tadbirkorlik subektlarining moliyaviy holati, moliyaviy natijalari va pul oqimlari to’g’risidagi malumotlar bilan taminlashdan iboratdor”⁴⁸ diya, tariflab o’tilgan. Xalqaro amaliyotda xo’jalik yurituvchi subektlarda asosiy (operatsion) faoliyat daromadlari №18- sonli BHXS “Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad” standarti bilan tartibga solinib unga ko’ra, asosiy (opeartsion) faoliyat daromadlariga quydagicha ta’rif berilgan: - “Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad – ma’lum davr moboynida tadbirkorlik subektining odatdagi faoliyati natijasida olinadigan iqtisodiy nafning yalpi tushumi bo’lib, ushbu tushum mulk egalarining kapitaliga qo’yilmalari bilan bog’liq bo’lmagan kapitalning ko’payishiga olib keladi”⁴⁹.
Demak, ushbu standartga ko’ra , daromad tadbirkorlik subektining faqat
o’zi uchun olingan yoki olinadigan iqtisodiy nafning yalpi tushumini qamrab oladi. Uchinchi tomonlar nomidan undirib olingan sommalar, masalan sotishdan soliqlar, tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar, qo’shilgan qiymat solig’I, tadbirkorlik



⁴⁷ 3-son BHMS “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot”. O’zR Adliya vazirligi tomonidan
1998 yil 27 avgustda ro’yxatga olingan, №484.
⁴⁸ 1-son BHS “moliyaviy natijalarni taqdim etish “ nomli standart. 2009 yil 1 yanvardan kirgan.
⁴⁹ 1118-son BHXS “odatdagi faoliyatidan olinadigan daromad”1995 yil 1 yanvar.
subektiga kelib tushadigan iqtisodiy naf bo’lib xizmat qilmaydi ba kapitalning ko’payishiga olibkelmaydi. Shu bois, ular daroaddan chiqarib tashlanadi . odatdagi faoiyatdan olinadigan daromad mazkur standartda quydagicha keltirilgan:

12.