O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti kafedrasi

jadval Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar

(9000)ning bog’lanishi³⁵

№ Xo	’jalik muomalalarining mazmuni	Schyotlarning bog’lanishi
		Debet	Kredet
1 Junat	ilgan mahsulotlar, tovarlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun haridorlarga taqdim etilgan hisob-kitob xujjatlaridagi so’mmaga	4010, 4020	9010, 9020, 9030
2	Mahsulotlar, tovarlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarni naqd pulga sotish	5010, 5020	9010, 9020, 9030
3	Korxona xodimiga mahsulotlar, tovarlar, ishlar va xizmatlar (jumladan maxsus kiyimlar) sotildi	4790	9010, 9020, 9030
4	Dividentlar mahsulotlar, tovarlar, bajarilgan ishlar va xizmatlar	6610	9010, 9020,

³⁴ O’zbekiston Respublikasining “Soliq Kodekisi” O’zRning 25.12.2007 yil O’zRQ-136-son Qonuni bilan tasdiqlangan 01.01.2008 yildan etiboran amalga kiritilgan.
³⁵ №21-BHMS “Xo’jalik yurituvchi subektlarning moliya xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo’llash bo’yicha Yo’riqnoma” ma’lumotlari asosida tuzilgan.

	bilan to’langandi		9030
5 Vos	itachilik operatsiyalari bo’yicha komission mukofotlar so’mmasi	4010	9010
6 Mah	sulotlar, tovarlar, ishlar va xizmatlar shuba va qaram xo’jalik jamiyatlariga sotilsa	4120	9010, 9020, 9030
7 Kec	hiktirilgan daromadlar so’mmasi ularga talluqli bo’lgan hisobot davri kelganda sotish hajmiga kiritilishi	6230	9010, 9020, 9030
8	Sotilgan tovarlarning qiymati	9040	4010
9	Sotishdan va narxdan chegirmalar berish	9050	4010
10	Hisobot davri oxirida 9040-“sotilgan tovarlarning qaytishi” schyotining yopilishi	9010, 9020	9040
11	Hisobot davri oxirida 9050-“xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar” schyotini yopilishi	9010, 9020, 9030	9050
12	Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlarning yopilishi	9010, 9020, 9030	9910

“GOLD PREMIUM PRODUCT” MCHJda mahsulot yitkazib berish rejasining bajarilishini tezkor hisobga olish, axborit to’plash va junatish jarayonlarini boshqarish, turli istemolchilarga yil davomida maxsulot sotish uchun juda zarurdir. U xaridorlar va sotilayotgan mahsulot namenklaturasi bo’yicha tuziladigan, tayyor maxsulot jo’natish va sotish qaydnomalari bo’yicha yuritiladi.
Agar mahsulot uning qiymati tyo’langunga qadar qaytarilsa, hisobda quydagi yozuvlar qayd etiladi.³⁶

• 
  Sotuv narxlari miqdoriga:
  
• 
  9040 “sotilgan mahsulotlarning qaytarilishi” schyotining debeti;
  
• 
  4010-“Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyot
  

(to’lov)lar”schyotining krediti

• 
  Maxsulot (ish, xizmarlar0 ning haqiqiy tannarxi miqdoriga:
  
• 
  2810-“Tayyor mahsulot” schyoti debeti;
  
• 
  9110-“Sotilgan mahsulot (ish , xizmat)larning tannarxi” schyotining kredeti;
  
• 
  Foyda yoki zarar so’mmalariningb hajmi esa 9910-“yakuniy moliyaviy natijalar” schyotida aniqlanadi³⁷
  

9010-“Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar”schyoti
debitlanadi;
9910-“Yakuniy moliyaviy natija”schyoti krediti;
9910-“Yakuniy moliyaviy natija”schyoti debiti;


³⁶ A.S. Sotivoldiev, Yu.M. Itkin. “Zamonaviy buxgalteriya hisobi: o’quv qo’llanma”-T: O’zbekiston buxgalterlar va auditorlar Milliy Assotsatsiyasi, 2002 1 tom. B-169.
³⁷ I. Ochilov, D. Azlarov, A.Avlaqulov, “moliyaviy hisob-2”o’quv qo’llanma-TMI. T-2004y. 177-b.
9040-“Sotilgan tovarlarning qaytishi” schyotining kredeti;
9110-“Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi”schyoting kreditidan; 9910-“Yakuniy moliyaviy natija”schyoti debitiga o’tkaziladi.

• 
  Haqiqiy tannarx miqdoriga:
  

2810-“Tayyor mahsulot” schyoti debeti, 2010-“Asosiy ishlab chiqarish”
schyotining debitga 2810-“Tayyor mahsulot” schyotining kreditidan o’tkaziladi.
Agar mahsulot haqi hridor tomonidan to’langan bo’lsa, bu holda sanab o’tilgan buxgalteriya yozuvlaridan tashqari kelib tushgan pul mablag’lari so’mmasiga quydagi buxgalteriya o’tkazmasi amalga oshiriladi:
6310- “Haridor va buyurtmachilardan olingan bo’naklar” schyotining debeti va 4010-“ Haridor va buyurtmachilardan olingan to’lovlar” schyotining kredeti va qolgan so’mma 5010, 5110 yoki5210 schyotlarining debitida va 4010-“ Haridor va buyurtmachilardan olingan to’lovlar” schyotining kredetiga qayd qilinadi³⁸.
“GOLD PREMIUM PRODUCT” MCHJda mahsulot (ish, xizmat) larning sotilishining moliyaviy natijasi 9910-“yakuniy moliyaviy natijalar” schyotining krediti va debiti jamlanmalarini taqqoslash yo’li bilan aniqlanadi. Agar 9910- schyotining kredit tomonidagi jamlanmasi debet tomonidagi jamlamasiga qaraganda yuqriroq bo’lsa, bu holda subekt foyda olgan hisoblanadi va oyning jamlama schyotida to’laligicha hisoblab chiqariladi hamda bu holda malumotlar 15-jurnal-orderda qayd qilinadi.
Mahsulot sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatishga doir daromadlar
soliqqa tortish obekti hisoblanadi³⁹.
Soliqqa tortiladigan daromadlarga quydagilar kiradi:

• 
  O’zi ishlab chiqargan yoki chetdan harid qilingan mahsulotni sotishdan
  

olingan daromadlar;

• 
  Istemol qiymatini qo’yish, shuningdek yangi qiymat bilan bog’liq ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish hajmi;
  

³⁸ A.S. Sotivoldiev, Yu.M. Itkin. “Zamonaviy buxgalteriya hisobi: o’quv qo’llanma”-T.: O’zbekiston buxgalterlar va auditorlar Milliy Assotsatsiyasi, 2002. 1- tom. -152 B
³⁹ I. Ochilov, D. Azlarov, A.Avlaqulov, “Moliyaviy hisob-2”o’quv qo’llanma-TMI. T.:Nashriyoti 2004y. -174 b.

• 
  O’z istemoli uchun subekt ichida sotilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlarga doir xarajatlar, ularning xarajatlari mahsulot (ish, xizmat)larning tannarxiga kiritilmaydi, shu jumladan o’z xodimlariga tovarlar sotish va xizmatlar ko’rsatishga doir hamda boshqa tovarlarni sotishga doir so’mmalar;
  
• 
  Bevosita pu to’lovisiz, boshqa tovarlarga ayriboshlash uchun junatilgan tovarlarga doir so’mmalar;
  
• 
  Tovarlarni boshqa subektlar yoki jismoniy shaxslarga tekinga yoki qisman
  

haq to’lash evaziga berishga doir so’mmalar;

• 
  O’zbekiston Respublikasi hududida chetdan keltirilgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) ni chet el valyutasida sotishga doir so’mmalar;
  
• 
  Subektlar o’z haridorlariga tovarlar (ish , xizmatlar) sotishda moliyaviy yordam shaklida oladigan yoki daromadni oshirishga yunaltiriladigan pul mablag’larining so’mmasi.
  

Xo’jalik yurituvchi subektlar moliyaviy jihatdan barqaror bo’lishi ularning faoliyati davomida olgan daromadining to’g’ri shakillantirilishi bilan bog’liq. Eng oddiy ko’rinishda daromad ma’lum davrda sotilgan mahsulot (ish va xizmatlar) qiymatiga tengdir. Daromad xo’jalik yurituvchi subekt mablag’lari va ularning manbalarini ko’paytiradi. Xo’jalik yurituvchi subektlarda daromad miqdorining ko’payishi uning aktivlari xususiy kapitali, yalpi va sof foydasi miqdorlarining o’sishi bilan bir vaqitda xo’jalik yurituvchi subekt majburiyati kamayishining asosiy manbaidir. Iqtisodiy katigoriya sifatida esa u ishlab chiqarish va muomala sohalarining o’zaro munosabatlarini ifodalaydi.
“GOLD PREMIUM PRODUCT” MCHJda xo’jalik yurituvchi subektning asosiy faoliyati daromadlari to’g’risidagi malumotlarni buxgalteriya hisobini 9000 “Asosiy faoliyat daromadlarini hisobga olish” schyotida olib boriladi.
“GOLD PREMIUM PRODUCT” MCHJ maxsulotlar (ish va xizmat)larni
sotishdan olingan daromadini hisobga olishda quydagi schyotlardan foydalanadi:

• 
  9010-“ Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar”;
  
• 
  9020-” Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar”;
  
• 
  9030-“ Ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatishdan daromadlar”;
  
• 
  9040-“ Sotilgan tovarlarning qaytishi”;
  
• 
  9050-“ Xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar”.
  

Bu schyotlar bilan bog’liq tushumlar barchasi subekt daromadi sifatida tan olinadi va hisobot oxirida 9910 “Yakuniy moliyaviy natijalar” schyoti bilan yopiladi. Sotishdan daromad mahsulot yuklab junatilgandan kiyin hisob-kitob xujjatlari amalga oshirilgan vaqtdan boshlab daromad sifatida tan olinadi.
“GOLD PREMIUM PRODUCT” MCHJ kolbas va kolbasa mahsulotlari turli asartimentdagi kolbasa mahsulotlar, dudlangan go’sht, yarim tayyor go’sht mahsulotlari, sasiska va sardelka mahsulotlari, sir mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni realezaatsiya qilish yani sotish bilan shug’ullanuvchi jamiyat bo’lib ushbu jamiyat mahsulotlari mamlakatimizning qariyb barcha hududlar bozorlarida o’z talabiga ega bo’lgan mahsulotlar hisoblanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda ushbu Jamiyat hisob siyosatining daromadlarini hisobga oluvchi operatsion faoliyat bo’yicha daromadlari uchun 9010-“ Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromad” schyotiga qo’shimcha ravishda quydagi schyotlarni kiritish maqsadga muvofiq bo’lar edi:
9011-“Tayyor kolbasa mahsulotlarini sotishdan olingan daromad”;
9012-“Tayyor sir mahsulotlarni sotishdan olingan daromad”;
9013-“Tayyor dudlangan go’sht mahsulotlarini sotishdan olingan daromad”;
9014-“Yarim tayyor go’sht mahsulotlarini sotishdan olingan daromad”.
Operatsion faoliyat daromadi “GOLD PREMIUM PRODUCT” MCHJning daromadi jamiyatning yalpi foydasining yuqori salmoqli qismini tashkil qilishi uning muhim ko’rsatkichi sifatida xo’jalik yurituvchi subektning kelgusi rivojlanish istiqbollarini belgilab beradi. Daromadning buxgalteriya hisobida tan
olishning umumiy shartlari uni xo’jalik yurituvchi subektga kelgusida
iqtisodiy manbaning kelib tushish imkoniyati vujudga kelganda va shu manbaning kelib tushishi imkoniyati vujudga kelganida va shu manbaning miqdorini aniq va ishonchli o’lchash mumkin bo’lganda tan olishdir. GOLD PREMIUM PRODUCT” MCHJda №2 BHMSga muvofiq, daromadni tan olish uchun quydagi mezonlar bajarilishi lozim :

• 
  Xo’jalik yurituvchi subektning mahsulotga egalik qilishi bilan bog’liq manfaati va tavakkalchilikning asosiy qismi xaridorga o’tkazib berilishi ;
  
• 
  Xo’jalik yurituvchi subekt ushbu maxsulotni odatdagidek o’z mulki
  

darajasida boshqarish va nazorat qilishda qatnashmasligi;

• 
  Tushum miqdorini aniq belgilash mumkin bo’lishi;
  
• 
  Sarflangan va kutilayotgan xarajatlar miqdorini aniq belgilash mumkin
  

bo’lishi lozim.
Ushbu mezonlarning hisob tizimidagi axamiyati shundan iboratki, agar ulardan biri bajarilmasa, daromadni tan olish toki ushbu mezonlar to’liq bajarilgunga qadar cho’ziladi. Shundan so’ng daromad xaridorlarga yitkazib berilgan maxsulot evaziga kelib tushgan pul mablag’lari qiymatida o’lchanadi.
Daromad sotilgan mahsulot uchun haqiqiy qiymatga ega bo’lgan aktivlar kelib tushganda hisobga olinadi. Tushumni tan olishda ushbu mablag’larni iqtisodiy manba sifatida hisobda aniq aks ettirish zarur. Daromadni hisobda aks ettirish zaruriy burchi shartlar bajarilganda, ya’ni malum xo’jalik jarayonlaridan ko’rilgan manfaatni tushum deb hisoblashga asos vujudga kelganda amalga oshiriladi. Bunda, bajarilgan shartlarning tarkibi muhim ahamiyatga ega, ya’ni agar tushum :

• 
  Maxsulot sotishdan ko’rilgan bo’lsa asosiy shart mahsulotga egalik huquqi va u bilan bog’liq barcha tavakkalchilik va manfaatning xaridorga o’tishi;
  
• 
  Xizmat ko’rsatishdan ko’rlgan bo’lsa, xaridor tomonidan ushbu xizmat
  

natijasidan foydalanish imkoniyati yaratilganligi;

• 
  Biror aktivdan foydalanish huquqini berishdan ko’rilgan bo’lsa asosiy shart bo’lib ushbu aktivdan foydalanish imkoniyati vujudga kelganligi hisoblanadi.
  

Mahsulot sotishdan tushgan tushumni tan olishda mahsulot qiymati iqtisodiy manfaat keltirishni taminlaydigan aktivlar bilan to’langanligi va mahsulotga egalik huquqi to’laligicha xaridorga o’tgan bo’lishi zarur. Bu shartlarning eng oddiy ko’rinishi sotilgan mahsulot uchun xaridordan pul mablag’larining kelib tushganligidir. Daromadni tan olish mahsulot sotish jarayonlari bilan bog’liq xarajatlarni to’g’ri aniqlash zaruriyati bilan bog’liqdir. Agar sodir etilgan xarajatlar miqdorini aniqlash mumkin bo’lmasa, daromad tan olinmaydi va bu holatda kelib tushgan tushum xaridor oldidagi majburiyat (bo’nak yoki oldindan to’lov) hisobl

4. jadval

“GOLD PREMIUM PRODUCT” MCHJning daromadini tarkibi, tuzilishi va dinamikasini tahlili²⁶