O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti gumanitar fanlar fakulteti

2.2. Bolalarning kattalar bilan bо‘ladigan muloqoti.
Naslimiz davomchilarini nafaqat jismonan baquvvat, balki ma’naviy boy, yangi
davr talabiga javob beradigan, muloqot jarayonida erkin fikr yuritadigan qilib
tarbiyalash hozirgi kunning dolzarb muammolaridandir. “Ta’lim tо‘g‘risida”gi qonun,
“qadrlar tayyorlash milliy dasturi”da shaxsning erkinligi, mustaqil fikrlash qobiliyatini
shakllantirish, muomala madaniyatini tarkib toptirishga birlamchi e’tibor qaratilgan.
Shunday ekan, о‘smir va о‘spirinlarni muloqot jarayonida mustaqil fikrini erkin
ifodalash malakalarini va ularning tanqidiy fikrlashini shakllantirish psixologpedagoglar oldida turgan dolzarb masalalardan biridir. Zero, XX1 asrda yashaydigan har bir insonning tanqidiy fikrlashi uchun avvalo muloqotga о‘rgatish zarur. О‘smir vaо‘spirinlarni muloqotga о‘rgatish uchun ularga psixologik, pedagogik adabiyotlarni о‘qishga tavsiya qilish, muloqot jarayonida yoshlar faoliyatini kuzatish, fikrlashini aniqlash va shu jarayonda psixologik о‘yinlar, mashqlar, treninglardan foydalanish muhimdir.
Maktabning о‘rta va yuqori sinflarda yozma nutq mazmunli, ta’sirli bо‘lib,
grammatik jihatdan tobora tо‘g‘ri, mukammal tuzilib boradi va oqibatda bunday nutq og‘zaki nutqning о‘sishiga ijobiy ta’sir kо‘rsata boshlaydi. Bolalar nutqi bevosita kattalar nutqi ta’sirida о‘sadi. Shuning uchun о‘qituvchi nutqi о‘quvchilar nutqini о‘stirishda namuna bо‘lib xizmat qilishi kerak.
О‘quvchilar tafakkurini о‘stirmay turib, ularning nutqini о‘stirib bо‘lmaydi.
Og‘zaki gapirish, bayon yoki insho yozishda о‘quvchilarning reja tuzib olishlariga
e’tibor berish kerak. Yozma va og‘zaki nutqni о‘stirish uchun kitob ustida muntazam
ishlash, о‘qigan matnlarning tezisini, konspektini tuzish, ma’ruza, referatlar tayyorlash,
adabiy kechalar, yozuvchilar bilan uchrashish muhim ahamiyatga ega. Nutq shartli
reflekslar paydo bо‘lishining umumiy qonunlari asosida о‘sadi. Agar kishi biror bir
tovushni notо‘g‘ri talaffuz qilishga о‘rganib qolgan bо‘lsa, unda bu kamchiliqlarni
tugatish qiyin bо‘ladi. Shuning uchun bolalarda yoshligidanoq ijobiy nutq odatlarini tarbiyalashga ahamiyat berish zarur.
О‘smirlar muloqotiga nisbatan о‘spirinlar muloqoti ancha tarbiyalangan bо‘ladi.
Chunki ular muloqot madaniyati, muomala sirlarini egallagan bо‘ladilar.
Bizning yuksak ma’naviy ehtiyojlarimizdan biri-bu muloqotga bо‘lgan ehtiyoj.
Muloqotga bо‘lgan ehtiyojimiz qondirilmasa, ongimiz ham rivojlanmaydi. Shuning uchun biz doimo muloqotga bо‘lgan ehtiyojimizni qondirishimiz lozim. Kimlar bilandir muloqotdan qoniqish hosil qilamiz, ba’zi hollarda esa biz qoniqmaslikni his qilamiz. Katta yoshdagi kishilar rasmiy va norasmiy munosabatlarga kirishadilar.
Rasmiy munosabatlar ish, xizmat yuzasidan bо‘ladi. Norasmiy muloqot esa ishdan
boshqa paytlarda, о‘yda (oila), mahallada, kо‘cha - kо‘ylarda bо‘ladi.
Kattalar muloqotida kо‘pincha muloqot madaniyati amalga oshiriladi, ya’ni birbirlarini hurmat qilish, ishonish, anglash kabilar. Ammo ba’zi paytlarda muloqot
buzilishi ham mumkin. Chunki kattalar ayrim paytlarda bir-birlarini tushunmasdan
xafa qilib qо‘yishlari, kо‘ngilga og‘ir botadigan gaplar aytib yuborishlari, natijada
nizolarni keltirib chiqarishlari mumkin. Agar muloqot madaniyati kishilarda yaxshi
shakllangan bо‘lsa, ular bir-birlarini tushunishlari oson rо‘y beradi. Muloqot
madaniyati yoshlikdan oilada, ijtimoiy muhit ta’sirida, о‘z-о‘zini anglash, tarbiyalash oqibatida shakllanishi mumkin. Biz kattalar yoshlarga namuna, ibrat bо‘lishimiz birbirimizga bо‘lgan muloqotimizdan kelib chiqadi. “Oltin sо‘zlar”(azizim, aylanay, о‘rgilay, juda ham ajoyibsiz, bugun boshqachasiz, ochilib ketibsiz, kiyimingiz juda
yarashibdi kabi) dan kundalik hayotimizda kо‘proq foydalanishimiz zarur. Kattalar
muloqotiga yoshlar taqlid qilishlari orqali ularda muomala san’ati, madaniyati
shakllanib boradi. Ayniqsa, oilada biz bu holatlarga e’tibor berishimiz kerak. Chunki
“qush uyasida kо‘rganini qiladi” degan naql bejiz emas.
Kattalar ham bir-birlariga verbal, noverbal va paralingvistik ta’sir kо‘rsatadilar. 16
Biz vaqti kelganda imo-ishora, mimika, pauzalar orqali ham bir-birimizga ta’sir eta
olamiz. Bir og‘iz sо‘z bilan ham xursand, yoki xafa qila olamiz. Shuning uchun doimo kattalar bir-birlariga samimiy munosabatda bо‘lib, ta’sir qilishlari lozim.
Kattalar muloqoti ma’lum bir yoshlarda о‘ziga xos bо‘ladi. Masalan, kattalar
ma’lumotlariga, yoshlariga, jinslariga, kasblariga qarab muloqotda bо‘ladilar.
Keksalar muloqoti о‘ziga xosdir. Ular xuddi kichik bolalardek izzat-talab, injiq,
e’tibor talab bо‘lib qoladilar. Keksalarga ehtiyotkor bо‘lib muomalada bо‘lish zarur,chunki kо‘ngillari nozik bо‘ladi. Ularga kо‘ngillarini kо‘taradigan sо‘zlarni kо‘proq qо‘llash zarur.
Demak, har bir yoshga kiradigan kishilar, shu jumladan, kattalar ham о‘ziga xos
muloqotga kirishadilar. Muloqot har bir davrga xos holda amalga oshiriladi.
Shaxsning har tomonlama shakllanishida muloqotning ahamiyati katta. Oddiy
narsalarni о‘rganish uchun ham taqlid orqali о‘zaro muloqotda bо‘lish zarur. Jamiyat qonun - qoidalariga asoslangan holda munosabatlar rivojlanadi. Individ bilan shaxs muloqoti о‘rtasida juda katta farqni kо‘rish mumkin. Masalan, gо‘dak, ruhiy kasal,ongi past rivojlangan kishilarning muloqoti bilan yetuk rivojlangan, ongi yuksak kishining muloqoti о‘rtasidagi farq. Ongli shaxs muloqotni boshlashdan avval miyasida о‘ylaydi, sо‘zlarini rejalashtiradi. Shaxsning jismoniy, aqliy, axloqiy va estetik rivojlanishida muloqotning о‘rni katta. Masalan, axloqiy rivojlanish uchun oilada, maktabda, bog‘chada bolaga kattalar muloqot orqali ta’sir qiladilar.
Shuningdek, estetik, aqliy, jismoniy rivojlantirish uchun о‘quvchiga о‘qituvchi
muloqot orqali ta’sir etishga harakat qiladi. Demak, muloqot ta’sir qilish vositasi bо‘lib ham xizmat qiladi.
Shaxs muloqotini shakllantirishda uning yoshi, jinsi, kasbi, dunyoqarashini
hisobga olgan holda ish olib borish lozim. Masalan, biz kichik yoshdagi bolalarga
kattalarga nisbatan qо‘llaydigan sо‘zlarni ishlatmaymiz. Har bir yosh davriga
kiradigan kishilarga о‘ziga xos sо‘zlar qо‘llaniladi. Bunda sо‘zning ta’sir kuchi
hisobga olinadi. Shaxsni temperament xususiyatlariga qarab muloqot usullarini
qо‘llash katta ahamiyatga ega. Shaxsda kо‘nikma, bilim, malakalarning hosil
bо‘lishida muloqotning о‘rni beqiyos. Oddiy kо‘nikma (“tо‘g‘ri о‘tir, qо‘lingni yuv, joyingga bor, salom ber”) larni ham muloqot orqali singdiriladi.
Shaxs muloqotini shakllanishida uning tarbiyalanganlik darajasi muhim о‘rin
egallaydi. Masalan, shaxsga kuchli ta’sir etadigan sо‘zlarni qо‘llasangiz ham u qabul qilmasligi, sizning bergan kо‘rsatmalaringizga amal qilmasligi mumkin. Chunki u yoshligidan muomala madaniyatini egallashi kerak. Muloqotning shakllanishida maqsad tо‘g‘ri qо‘yilishi lozim. Muloqot ta’lim-tarbiya jarayonida, turli vaziyatlarda rivojlanadi. Masalan, oilada, mahallada, jamoada, guruhda. Agar oilada kattalar birbirlariga qо‘pol munosabatda bо‘lsalar, bola ham ularga taqlid qilib atrofdagilar bilan nizolarga borishi mumkin.
Biz oldimizga har tomonlama rivojlangan, yetuk, komil inson (shaxs)ni
tarbiyalashni qо‘yganmiz. Prezidentimiz doimo yoshlarni erkin fikrlaydigan qilib
tarbiyalashni uqtiradilar. Demak, muloqot fikrlash bilan о‘zviy bog‘liq holda
shakllanadi.
Shaxs shakllanishida muloqotning ahamiyati haqida bir necha psixolog olimlar
о‘z fikrlarini bayon qilganlar. Jumladan, rus psixologi B.G. Ananyev “Odam
bilishning predmeti sifatida” asarida bu masalani chuqur tahlil qilgan. U bilimning turli elementlarini egallash muvaffaqiyatli о‘zlashtirishning garovi ekanligini ta’kidlaydi.
Bilimlarni egallash muloqot orqali amalga oshirilishini ham uqtirib о‘tadi. Agar
kishilar о‘zaro bir-birlariga axborot о‘zatmasalar, tajribalarini muloqot orqali
almashmasalar ular rivojlanmay qolishlari tо‘g‘risida B.G. Ananyev asosli fikrlarni
keltiradi.
B.G. Ananyev fikricha: “Muloqot ijtimoiy va individual holatdir. Shuning
uchun nutq bilan о‘zviy bog‘liq, kommunikativ vazifani bajarishda pantomimika, imoishoralar muloqot shakllari sifatida yuzaga chiqadi.”
Demak, olim muloqot tushunchasini umumiy, yosh va pedagogik psixologiya
kabi fanlar uchun chuqur tahlil qilib bergan.
Hozirgi paytda mamlakatimizda va xorijda muloqot muammosiga qiziqish ortib
bormoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kishilarning bir-birlari bilan qiladigan
mu loqoti katta ahamiyatga ega. Atoqli psixolog olimlardan yana biri V.N.Myasihev muloqot masalasiga chuqur yondoshgan, uni о‘rgangan. Boshqa olimlar muloqotni nutq kommunikatsiyasi bilan bog‘lab о‘rgangan bо‘lsalar, V.N. Myasihev muloqotni jarayon sifatida о‘rgangan. YA’ni shaxslarning bir-biriga muloqot orqali ta’sir kо‘rsatishlarini, bir-birlarini idrok qilish obyekti sifatida tahlil qiladi. Uning fikricha:”Shaxs turlicha munosabatlarda qarama-qarshi sifatlarni namoyon qilishi mumkin, ”
Tajribali psixolog A.A. Bodalev esa shaxs о‘yinda, о‘qishda, muloqotda, ya’ni
faoliyatning turli sohasida о‘zining о‘rnini bilishi zarurligini uqtiradi. U о‘zining
“Shaxs va jamiyat” kitobida bu masalaga katta e’tibor beradi. Shuningdek, u bu
muammolar kam о‘rganilganligini ta’kidlaydi. A. A. Bodalevning fikricha, “insonga muloqot orqali tarbiyalashda bu unga qanday ta’sir qilishini avvaldan о‘ylashzarur».(A.A. Bodalev Shaxs va muloqot. M.17 - s.)
Shaxs rivojlanishida muloqotning roli tо‘g‘risida psixologlar A.A. Lyublinskaya
, D.B. Elkoninlar bolada о‘yin faoliyati orqali muloqotning shakllanishini
ta’kidlaydilar. Muloqot orqali shaxsning harakteri, irodaviy sifatlari shakllanishi
haqida P.Y. Galperin, N.F. Dobrо‘nin, N.F.Talо‘zinalar о‘zlarining tadqiqotlarini
о‘tkazganlar.
Shuningdek, Respublikamiz psixologlaridan M.G.Davletshin, E./oziyev, N.P.
Anikeyeva , N. Safoyev kabilar muloqot muammosini turli tomondan yoritib
berganlar. Jumladan, professor E. /oziyev “Muomala psixologiyasi” о‘quv
qо‘llanmasida muloqotning barcha qirralarini nazariy tomondan ochib berishga harakat qilgan. Professor M.G.Davletshin ham “Umumiy psixologiya” о‘quv qо‘llanmasidamu loqotni kishilarda qanday shakllanishi haqida fikrlar bildirgan.
Samarali muloqot qilish uchun sizning notijorat so'zlaringiz so'zlaringizga mos kelishi kerak. So'zlar aloqa ma'nosini tushunadigan odamlar uchun faqatgina birinchi jumboqdir. Biz bu instinktiv tarzda bilamiz.
Xodimning aytishicha, "bu juda yaxshi!", Yuzida katta tabassum va ko'tarilgan ohang bilan, u natijadan xursand ekanligini bilasiz. Boshqa tomondan, agar xodim "tekis" yoki "pastga" tushib ketgan bo'lsa, "bu juda yaxshi", deganida, uning yuzidagi niqob bilan, vaziyatni juda yaxshi biladi.Vokal ohangini eshita olmaysiz yoki iboralar yoki tana tilini ko'rishingiz mumkin bo'lmagan paytda, siz muloqot qilmoqchi bo'lgan narsalarning ko'pini yo'qotish xavfi mavjud. Agar siz so'zlashuvchisiz so'zlarni eshitib ko'rsatsa, muloqot qilishingiz kerak bo'lsa, siz muloqotning kuchli jihatlarini qo'llamaysiz. Professional professional ma'ruzachi siz oxirgi marta ko'rganingizda.U faqat PowerPoint slaydlaridan o'qimagan va butun sahnaga buyruq bergandek edi. Agar siz uni tinglaganingizdan so'ng uning nutqidagi matnni o'qiyotgan bo'lsangiz, nega hayratga tushganingizdan hayron qoldingiz. Bu taqdimotning uslubi haqida. O'zingizning taqdimotingiz va muloqot mahoratingizni yaxshilashni istasangiz, eng mashhur Ted muzokaralaridan bir nechtasini tomosha qilib, ma'ruzachilar sahnada o'zlarini tutishlarini, qo'l harakatlarini qo'llashlarini va o'zlarining mavzulariga mos keladigan yuz ifodalari orqali his-tuyg'ularni yetkazib ko'ring. Tana tilingiz, yuz ifodasi, xatti-harakati va ovozi sizning so'zlaringizning haqiqatini, samimiyligini va ishonchliligini ta'kidlashga yordam beradi. Odamlar tez-tez yolg'on gapirayotganingizni yoki gapingizni qanday qilib aytayotganingizdan qat'i nazar, siz aytayotgan narsalar haqida emas, balki haqiqatni gapirishlarini bilishadi.
Agar og'zaki so'zlashuv so'zlaringiz orqali yuborgan xabaringiz bilan mos kelmasa, tanangizning tili sizning aloqangizni ham buzishi mumkin. Agar biror narsa haqida baxtli (yoki afsus) bo'lsa, badan tilingiz sizga xiyonat qilishi mumkin.
Aloqa ikki yoki undan ortiq shaxslar o'rtasida axborot almashishdir. Samarali muloqot muloqotning barcha tarkibiy qismlarini umumiy ma'noda mukammal tarzda ishlashni talab qiladi.
Agar sizning ishingiz odamlar va odamlarni boshqarishda bo'lsa , ko'pincha aytayotganingizni noto'g'ri tushunishingiz mumkin, badan tilingiz sizning so'zlaringizga mos kelmasligi va odamlarni aralashtirib yuborishi mumkin.
Sizning kasbiy bo'limingizdan o'zingizning tanangizni so'zlaringizga moslashtirishni o'rgatadigan treyning yoki murabbiylikni topish uchun yordam so'rang.
Sizning ishingiz muloqotni o'z ichiga olmaydi deb o'ylashingiz mumkin, lekin siz noto'g'ri ekansiz. Keling, kun bo'yi kompyuter kodini yozing. Siz odamlar bilan gaplashmayapsiz, boshqalarga g'oyalar yoki ma'lumotlar bilan aloqa qilishda yordam beradigan narsalarni yozyapsiz. Demak, bu Dinamika — mexanikannng jismlar mexanik harakatini ularga taʼsir qiladigan kuchlar bilan bogʻlab oʻrganadigan boʻlimi. D.da statikaning murakkab kuchlar sistemasini sodda holga keltirish qonuniyatlaridan va kinematikadagi harakatni ifodalash usullaridan keng foydalaniladi.