O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent

III bob. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni auditorlik tekshiruvdan o’tkazish hamda uni takomillashtirish masalalari

1.1. Korxonalarda pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditi bo’yicha ichki nazorat tizimini baholash hamda audit rejasini tuzish

Auditor pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditini boshlar ekan, avvalambor u audit davomida foydalanadigan amallar ko’lamini, vaqt omilini belgilashda hamda auditorlik rejsi va dasturini tuzishda ichki nazorat tizimiga baho berishi lozim.

Ichki nazorat tizimiga 12-AFMSga asosan quyidagicha ta’rif berilgan: ichki nazorat tizimi - xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati tomonidan moliyaviy-xo’jalik faoliyatini nazorat qilish va samarali yuritish, aktivlar va hisob hujjatlarining saqlanishini ta’minlash, xato va firibgarlik holatlarini oldini olish va aniqlash, buxgalteriya yozuvlarining aniq va to’liqligi va o’z vaqtida ishonchli moliyaviy ma’lumotlarni tayyorlash maqsadida qabul qilingan tashkiliy tadbirlar, usullar va amallar (ichki nazorat vositalari) yig’indisi⁸.
Auditorlik tashkiloti ichki nazorat tizimini ishonchliligini baholashda uchta darajadan foydalanishi lozim: yuqori, o’rta, past. Ichki nazorat tizimini ishonchliligini baholashni ob’ektivligin oshirishda auditorlik tashkiloti yuqorida keltirilgan darajalardan tashqri boshqa darajalardan ham foydalanishi lozim. Xorij mamlakatlarida uni ishonchliligini besh-o’n balli sitemada, ayrimlari esa foizlarda (0-100) baholaydilar. Ichki nazorat tizimini batafsil baholashda, uni chuqurroq o’rganishga – turli test amallarini ishlab chiqishga, namunali savollar ro’yxatini tuzish; olingan natijalarni tahlil qilish, ballar shkalasi, koeffitsientlar va formulalardan foydalanish lozim.
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot bo’yicha ichki nazorat tizimini baholashda uning tarkibiga kiruvchi har bir modda bo’yicha, ya’ni operatsion


⁸ O’zR 12-son AFMS "Auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya xisobi va ichki nazorat tizimini baholash" T:.O’z BAMA. 2004y
faoliyat, investitsion faoliyat, moliyaviy faoliyat bo’yicha alohida nazorat amallari amalga oshiriladi.
Ichki nazorat tizimi tuzilmasini quyidagi 3-chizma orqali yoritsak maqsadga muvofiq bo’lar edi:

Buxgalteriy hisobi tizimi


Nazorat muhiti

Xo’jalik	yurituvchi	Xo’jalik yurituvchi		Xo’jalik yurituvchi
sub’ektda	mulk va	sub’ektni ichki nazorat		sub’ekt xo’jalik
majburiyatlarining			tizimini tashkil etish,		faoliyatining ayrim
buxgalteriya	hisobini	rivojlatirish choralari		qismlarini samarali
hamda hisobotini tashkil			uchun lozim bo’lgan		boshqarishda
qilinish	hamda	rahbariyat bilimlarini		qo’llaniladigan aniq
qo’llaniladigan shakllari			yig’indisidir.		amallardir.
va metodlari yig’indisidir

2.