O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent

II bob. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda pul oqimlari to’g’risidagi hisobtni tuzishning amaldagi holati va uni takomillashtirish

1. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot elementlari

Hozirda mulkiy birlik va munosabatlarning shunday tizimini shakllantirish lozimki, bu harakat avvalo faoliyat yakunida yuqori unum va natijaviylikni, butlik va manfaat uyg’unligini, eng muhimi bozor to’kin-sochinligi va jamiyatimiz farovonligini ta’minlasin. Iqtisodiyotni modernizatsiyalashga o’tish jarayonida ushbu jihatga bosh masala sifatida qarash lozim.
Respublikamizda uzoq yillar davomida, hisob tizimida bir xillik, umumiylik va muomalalar mazmunining takroriyligi amal qilib keldi. Hisob tizimining bugungi mazmuni, kuzatuv o’rni va vazifalari esa ancha boyidi. Hisob tizimida eng katta o’zgarish shu bo’ldiki, amalda milliy hisob tizimini yaratishga kirishildi.
Respublikamiz korxona va tashkilotlarida hisob va hisobot ishlarini xalqaro standartlarga moslashtirish uchun bir qator tadbirlar amalga oshirildi. Aynio’sa oxirgi 5-6 yil ichida respublikamiz korxona va tashkilotlarida yuritiladigan buxgalteriya hisobini yuritish uslubiyatida, uning tashkil qilinishida hamda ishlab chiqarish xarajatlari hisobini yuritishda qator o’zgarishlar sodir bo’ldi. Bulardan tashqari buxgalteriya hisobotini tuzish uslubiyatida va hisobot shakllarida ham bir o’ancha o’zgarishlar yuz berdi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari holatiga, iqtisodiy-moliyaviy holatiga, pul mablag’lari harakatiga e’tibor kuchaytirildi.
Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki kunlaridanoo’ xo’jalik yuritishning turli mulkchilikka, hamda buxgalteriya hisobining xalqaro standartlariga moslashish jarayoni jadallik bilan amalga oshirila boshlandi Davlat mulkining markazlashgan shakli hukmronlik qilgan sharoitidagi boshqarish tizimidan, mutlao’o yangi, jahon standartlariga mos raqobatbardosh, sifatli mahsulot bilan tashqi bozorga chiqish imkoniyatiga ega bo’lgan korxonalar uchun yangi hisob siyosati, shu jumladan, xarajatlarning bozor
talablariga to’g’ri keladigan hisob usullarini yaratish hamda korxonalarda pul mablag’lari harakatini optimal ravishda tashkil etish o’ta dolzarb bo’lib qoldi.
Korxonalarda pul mablag’lari hisobining nazariy va uslubiy asoslarini to’g’ri tashkil etish ko’p jihatdan buxgalteriya hisobining uslubiy asoslariga bog’liqdir. Me’yoriy hujjatlarni amaliyotda tadbiq qilishda va qo’llashda dastlab buxgalteriya hisobini o’rnini aniqlab olish maqsadga muvofiqdir. Shu maqsadda buxgalteriya hisobiga iqtisodchi olimlarimizdan prof. Yu.M.Itkin quyidagicha ta’rif berib o’tgan:
"Buxgalteriya hisobi - xo’jalik yurituvchi sub’ekt va byudjet muassasalarining aktivlari, xususiy sarmoyasi holati va harakatini, hisob- kitoblari, majburiyatlari, moliyaviy natijalarini aks ettiradigan, barcha xo’jalik muomalalarini yalpi, uzluksiz, hujjatlar asosida va o’zaro bog’liq tarzda o’ayd qilib borish yo’li bilan tartibga solingan va qat’iy belgilangan axborot tizimidan iborat".
Korxonalarda buxgalteriya hisobini quyidagi asosiy hujjatlar asosida, ya’ni O’zbekiston Respublikasining 1996 yil 30-avgustdagi "Buxgalteriya hisobi to’g’risida" gi O’onuni, shuningdek, O’zbekiston Respublikasida Buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risidagi Nizomga asosan tashkil etiladi.
Boshqa moliyaviy hisobotlar bilan birga foydalanish chog’ida pul oqimlari to’g’risidagi hisobot axborotlari moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun xo’jalik yurituvchi sub’ektning pul mablag’larini va ularning ekvivalentlarini jalb etish qobiliyatini baholashga baza bo’lib xizmat qilishi bilan foydalidir. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot pul tushumlari va to’lovlarini uchta asosiy toifaga ajratadi: operatsiya faoliyati, investitsiya faoliyati va moliyaviy faoliyat. Har uch toifaning pul mablag’iga birgalikda ta’siri hisobot davrida pul mablag’ining sof o’zgarishini belgilab beradi. Pul oqimlari harakati to’g’risidagi axborot bo’lajak pul oqimlari prognozi to’griligini tekshirish chog’ida, foyda olish va pul oqimlarining sof harakati va narx o’zgarishi ta’siri o’rtasidagi aloqalarni tahlil qilish chog’ida zarur bo’ladi.