O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent temir yo'l muhandislari instituti Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti amirov s

Uch fazali tizimlar. Uch fazali sinxron generator 
Bir xil chastotali va fazalari bo'yicha o'zaro siljigan sinusoidal EYuK lar 
ta'sirida bo'lgan uchta zanjirlar majmuasi sinusoidal tok uch fazali tizimlari deb 
ataladi. Agar uch fazali tizimni hosil qiluvchi 
zanjirlar 
elektr 
jihatdan o'zaro ulanmagan bo'lsa, u holda bunday tizim bog'lanmagan uch fazali 
tizim deb ataladi (3.1 a-rasm). Amaliyotda ko'pincha bog'langan uch fazali tizimlar 
qo'llaniladi. Bunda toklarni manbaga qaytishi uchun uchta emas, balki ko'pi bilan 
bitta simdan foydalaniladi (3.1 b-rasm). 
Uch fazali tizimlarni birinchi bo'lib mashhur rus olimi M. O. Dolivo-
Dobrovolskiy (1862-1919) yaratgan. 1891 yilda bu olim uch fazali tizimlarning 
barcha zvenolari - generator, transformator va motorlarni ishlab chiqqan. 
Uch fazali tok elektr energiyasi uch fazali sinxron generatorlar yordamida 
ishlab chiqariladi. Bu generator asosan ikkita qismdan - qo'zg'almas stator 1 va 
aylanuvchan rotor 2 dan iborat bo'ladi (3.2- rasm). 
Rotor chulg'ami o'zgarmas tok manbaidan 
ta'minlanadi va ushbu tok rotor va statorni kesib 
o'tuvchi doimiy magnit oqimini hosil qiladi. 
Statorda bir-biridan 120
0 
ga siljigan uchta 
chulg'am joylashtiriladi. 3.2-rasmda bu chulg'amlar 
statorning uchta diametral qarama-qarshi pazlarida 
joylashtirilgan holatda ko'rsatilgan. Chulg'amlar 
boshlari
A, B, C,
oxirlari esa 
X, Y, Z
harflari bilan 
belgilanadi. 
3.2-rasm 
Elektromagnit induksiya qonuniga ko'ra bu 
chulg'amlarda qiymatlari teng va fazalari bo'yicha o'zaro 120
0
(davrning uchdan bir 
bo'lagi)ga siljigan sinusoidal EYuK lar tizimi hosil bo'ladi, ya'ni 

---

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI 
118 
t
E
e
m
A

sin

, 
)
120
sin(
0


t
E
e
m
B

,
(3.1) 
)
240
sin(
0


t
E
e
m
C

. 
Hosil bo'lgan EYuK larning vaqtga bog'liqlik grafigi 3.3 a-rasmda, kompleks 
tekislikdagi tasviri esa 3.3 b-rasmda keltirilgan. EYuK lar kompleks qiymatlarini 
quyidagicha yozish mumkin: 
.
;
;
0
0
0
120
240
120
j
j
C
j
B
A
Ee
Ee
E
Ee
E
E
E






(3.2) 
Bir xil chastotali, amplitudali va fazalari bo'yicha o'zaro 120
0
ga siljigan 
sinusoidal EYuK lar tizimi uch fazali simmetrik EYuK lar tizimi deb ataladi. Bu 
tizimning asosiy xususiyati shundan iboratki, vaqtning istalgan paytida EYuK lar 
oniy qiymatlarining algebraik yig'indisi nolga teng bo'ladi, ya'ni 
0



C
B
A
e
e
e
. 
(3.3) 
(3.3) ifodaning to'g'riligiga 3.3 a-rasmdagi EYuK lar oniy qiymatlarini 
istalgan vaqt uchun algebraik qo'shib yoki 
Е
А
+ 
Е
В 
+ +
Е
С
= 0
tenglik orqali 
ishonch hosil qilish mumkin, ya'ni 
.
0
2
3
5
,
0
2
3
5
,
0
1
0
0
120
120



















j
j
E
Ee
Ee
E
E
E
E
j
j
C
B
A
EYuK chastotasi generatordagi qutblar soniga va rotorning aylanish 
chastotasiga bog'liq, ya'ni 
a)
b) 
3.3-rasm

---

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI 
119 
60
pn
f

, 
bu yerda 
p
- juft qutblar soni, 
n
- rotorning aylanish chastotasi. 
Rotorning konstruktiv tuzilishiga ko'ra sinxron generatorlar ayon va ayon 
bo'lmagan qutbli generatorlarga bo'linadi.