O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

to„g„nog„ich,
ya‘ni har bir kishi 4800 donadan to‗g‗nog‗ich ishlab chiqaradi. Agar ular 
bir-birlariga bog‗liq bo‗lmagan holda ishlaganlarida, ularning hech 
qaysisi bir kunda 20 dan ko‗p to‗g‗nog‗ich tayyorlay olmagan bo‗lar edi. 
Demak, ixtisoslashuv tufayli mehnat unumdorligi 240 baravardan 
ko‗proq oshgan.
A.Smitning fikricha, mehnat taqsimoti milliy 
mahsulot yaratish jarayonida odamlar o‗rtasida 
hamkorlikni amalga oshirishning juda qulay shakli 
hisoblanadi. Ixtisoslashuv tufayli mehnat jarayonini 
amalga oshirishda kishilarning chaqqonligi ortadi; 
ular vaqtni tejaydilar, chunki doimo bir ish turidan 
boshqasiga 
o‗tishga hojat bo‗lmaydi; ular o‗z faoliyatlarini 
takomillashtirish, ixtiro qilish uchun katta imkoniyatlarga ega bo‗ladilar. 
22
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 260-b. 

---

113 
Taraqqiyot va jamiyat farovonligining haqiqiy manbayi «tabiat in‘omi» 
emas (fiziokratlar hisoblaganlaridek), balki aynan mehnat taqsimotidir. 
Shu 
bilan 
birga ixtisoslashuvni 
chuqurlashtirish imkoniyatlari 
cheklangan bo‗ladi, negaki birinchidan, agar yaratilgan qo‗shimcha 
mahsulot xarid qilinmasa, undagi mehnatni yanada taqsimlashga zarurat 
bo‗lmaydi, ikkinchidan, korxonalarning ko‗lami qancha kichik bo‗lsa, 
mehnat 
taqsimoti 
uchun 
imkoniyatlar 
shuncha 
kam 
bo‗ladi 
(foydalanayotgan kapital miqdoriga qarab). 
Ushbu nazariyadan milliy boylikning ko‗payishi jamiyatdagi ayrim 
sinflar faoliyati natijasi emas 
(merkantilistlarda – savdogarlar, 
fiziokratlarda – yer egalari)
, balki 
mehnat taqsimotida qatnashayotgan 
barcha kishilar faoliyatining natijasidir
, degan xulosa kelib chiqadi. 
Boshqacha aytganda, foyda yaratuvchi har qanday mehnat unumli 
mehnatdir. Ammo bu masala bo‗yicha A.Smitda izchillik bo‗lmagan. 
Birinchidan, u faqat moddiy narsalarni yaratish va o‗zgartirish bilan 
bog‗liq bo‗lgan mehnatni unumli mehnat hisoblagan. O‗qituvchilar, 
huquqshunoslar, harbiylar, ma‘muriyat, yozuvchilar va shu kabilarning 
mehnati esa unumli hisoblanmagan. Ikkinchidan, A.Smit iqtisodiyotda 
qishloq xo‗jaligi sohasining ustunligi g‗oyasidan qutula olmagan. U 
hunarmandlar va savdogarlar mehnatini yer egalari mehnatiga nisbatan 
kam unumli bo‗ladi, deb tasdiqlaydi. Negaki yer egalariga tabiat 
«yordam» beradi va «dehqonchilikka qo‗yilgan kapital haqiqiy boylikka 
va daromadga ancha ko‗p qiymat qo‗shadi». Bunda A.Smitning 
ta‘kidlashicha, iqtisodiyotning rivojlanib borishi bilan sanoat tovarlari 
bahosi pasayib borish moyilligiga, qishloq xo‗jaligi mahsulotlari bahosi 
esa o‗sish moyilligiga ega. Shuning uchun uning fikricha, qishloq 
xo‗jaligiga qo‗yilgan kapital ancha foydali hisoblanadi.
Agar o‗sha davrda Angliyada manufaktura sanoati rivojlana 
boshlaganini va hatto birinchi yuqori unumli fabrikalarning paydo 
bo‗lganligini hisobga oladigan bo‗lsak, A.Smitning bu xatosini 
tushunish yana ham qiyinlashadi. Uning unumli mehnat konsepsiyasida 
izchillikning yo‗qligi, ishlab chiqarish jarayonidagi kapital mavqeyini 
yetarlicha tushunmaganligi natijasidir. A.Smitning fiziokratik bid‘atlari
 
jamiyat o‗z resurslarini, birinchi navbatda, qishloq xo‗jaligiga, ikkinchi 
navbatda, sanoatga va faqat uchinchi navbatda, savdoga yo‗naltirishi 
kerakligini tasdiqlashida o‗z ifodasini topadi. Bundan A.Smit sanoat 
to‗ntarilishining dastlabki uchqunlarini va kelajakda yirik sanoat ishlab 
chiqarishining hal qiluvchi ahamiyatini ko‗ra olmagan, degan xulosa 
kelib chiqadi. 

---

114 
A.Smit boylikni ko‗paytirishda pulning o‗rniga alohida urg‗u berib 
o‗tadi. Uning tasdiqlashicha, 
qimmatli metallarning, pulning maxsus 
ahamiyati to‗g‗risidagi merkantilistlarning fikri noto‗g‗ri. Agar pulni 
jamg‗arish asosiy maqsad bo‗lsa, unda pul harakatsiz qolib ketadi, bu 
esa ushbu pulga ishlab chiqarish yoki sotib olish mumkin bo‗lgan 
mahsulotlarning kamayib ketishiga olib keladi. Pul jamiyat boyligini 
ko‗paytirishda muhim omil bo‗lib xizmat qiladi.
A.Smit kapitalni tahlil qilgach, ishlab chiqarishning o‗sishi, 
manufaktura sanoatining yaratilishi kapital faoliyati natijasi ekanligini 
ko‗rsatib beradi. U kapital, deganda maxsus ishlab chiqarish fondlarini, 
ishlab chiqarish vositalari, ishlab chiqarishning moddiy omillarini 
tushungan. A.Smit kapitalni asosiy va aylanma kapital turlariga ajratib 
ko‗rsatadi. Muomalada bo‗ladigan kapital aylanma kapital, muomalada 
amal qilmaydigan kapital asosiy kapital nomini olgan. A.Smit bo‗yicha 
asosiy kapital ham, aylanma kapital ham boylik yaratadi. Kapitalning 
o‗sishi – millat boyligini ko‗paytirishning uchinchi (mehnat taqsimoti va 
puldan foydalanish bilan birga) asosiy omili. Kapital qancha ko‗p bo‗lsa, 
ishchilarni boqish va ularni ixtisoslashtirish imkoniyati shuncha ko‗p 
bo‗ladi. Buning ustiga kapitalning o‗sishi ayrim vaziyatlarda boylikni 
ko‗paytirishning yagona vositasi bo‗lishi mumkin. Shuning uchun 
A.Smit tejamkorlikni qo‗llab-quvvatlaydi. Uning yozishicha, «har bir 
isrofgar – jamiyat boyligining dushmani, har qanday tejamkor odam – 
jamiyatga muruvvat ko‗rsatuvchidir».