|
309
14.7.Valyuta kursi nazariyalari
Valyuta kursini belgilashda har bir mamlakat o‗z iqtisodiy holatidan
kelib chiqib, hozirgi kunda tadqiq qilinayotgan valyuta kursi
nazariyasiga suyanadi. Valyuta kursi nazariyasi turli valyutalar orasidagi
nisbat, uning omillar ta‘sirida o‗zgarish darajasini o‗rganadi. Aniq va
ishonchli xulosalar, tadqiqotlar natijasi mamlakatda qanday valyuta
kursi rejimini tanlash, ya‘ni valyuta kursining o‗rnatilish usulini hamda
uni tartibga solish yo‗llarini aniqlashga imkoniyat yaratadi.
Valyuta kursining o‗rnatilishi hozirgi amaliyotda valyutaning to‗lov
qobiliyati paritetiga asoslangan. Valyuta kursi ilgari oltin standart va
qat‘iy belgilangan kurslar pariteti orqali o‗rnatilgan.
To‗lovga qobiliyatlilik pariteti asosida o‗rnatilgan kurs valyutaning
real kursini ifoda etadi. Shuningdek, to‗lovga qobiliyatlilik pariteti
ko‗rsatkichi makroiqtisodiy ko‗rsatkichlarni (YaIM va boshqalar) bir
valyutada hajmini hisoblash orqali xalqaro taqqoslashda keng
qo‗llaniladi.
50-yillar o‗rtalaridan boshlab to‗lovga qobiliyatlilik pariteti asosida
mamlakatlar makroiqtisodiy ko‗rsatkichlari yagona valyutada hisob-
lanadi va taqqoslanadi.
To‗lovga qobiliyatlilik pariteti - bu mamlakatning bir birlik
valyutasida sotib olish mumkin bo‗lgan ma‘lum bir mahsulotlar va
xizmatlar majmuyini A mamlakat valyutasini sotib olish uchun yetarli
bo‗lgan pul miqdori. Ammo biz bilamizki, hozirgi kunda valyutalar
kursi to‗lovga qobiliyatlilik paritetiga nisbatan haqiqiy baho kasb
etmaydi.
90-yillarga kelib to‗lovga qobiliyatlilik pariteti va haqiqiy valyuta
kursi orasidagi nisbatni o‗rganish keng miqyosda amalga oshirila
boshlandi. Sababi shu paytga kelib bu ko‗rsatkichlar orasidagi nisbat
keskin o‗zgara boshladi. Natijada mamlakatalarning iqtisodiy holatini
baholovchi asosiy makroiqtisodiy ko‗rsatkichlarni taqqoslash birmuncha
noaniqliklarni keltirib chiqardi. Bu taqqoslashlarni amalga oshirish
uchun nazariy valyuta kursi funksiyasini bajaruvchi to‗lovga
qobiliyatlilik pariteti foydalanila boshlandi. Shuningdek, bu paritetning
o‗zgarishi orqali valyuta kursining o‗zgarishi darajasi ham aniqlana
boshlandi. Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi rejimida valyuta kursi
muvozanatini ta‘minlash shu paritet orqali amalga oshirilishi mumkin.
310
Hozirgi xalqaro iqtisodiyotda valyuta kursi va to‗lovga qobiliyatlilik
pariteti orasidagi nisbat rivojlangan mamlakatlar uchun saqlanib
qolmoqda. Boshqa mamlakatlarda bu nisbat birmuncha farq qiladi.
To‗lovga qobiliyatlilik pariteti AQSh dollariga nisbatan belgilanadi.
Uzoq muddatli rejada tashqi iqtisodiy aloqalar yordamida
aniqlangan davlatlararo to‗lovga qobiliyatlilik pariteti valyuta kurslarida
aks ettiriladi va ularning o‗zgarishiga olib keladi. Shu munosabat bilan
to‗lovga qobiliyatlilik pariteti valyuta kursining muvozanat nuqtasi
bo‗lib xizmat qiladi. Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi rejimiga o‗tish
davlatning to‗lovga qobiliyatlilik pariteti orqali ifodalangan iqtisodiy
potensiallarini muvofiqlashtirish uchun xizmat qiladi. Ammo bugungi
dunyo bozori sharoitida valyuta kursining muvozanat nuqtasi paritet
bilan muvofiqlashuvi jon boshiga to‗g‗ri keladigan daromadi yuqori
bo‗lgan davlatlarda saqlanmoqda. Jon boshiga daromadi o‗rta va past
bo‗lgan davlatlarda mazkur muvozanat nuqtasi olingan. Ya‘ni o‗rtacha
rivojlangan davlatlarda valyuta kursi undagi paritetning ikki baravari
yoki undan ortiq darajada belgilanmoqda. Boshqacha qilib aytganda,
milliy valyutaning mos ravishda 50% va 25% darajasida belgilanmoqda.
Unda valyuta kursi undagi paritetning ikki, to‗rt baravi darajasida
belgilanadi. Valyuta kurslari ana shu yangi nuqtalar atrofida
o‗zgarmoqda. Tashqi iqtisodiy faoliyatning milliy iqtisodiyotga bo‗lgan
ta‘sirining o‗sib borishi har bir davlat tomonidan valyuta kursi va
to‗lovga qobiliyatlilik pariteti o‗rtasidagi munosabatni, uning boshqa
davlatlar bilan farqini o‗rganishni taqozo etadi.
To‗lovga qobiliyatlilik pariteti va valyuta kursi orasidagi tafovut
asosida guruhlangan mamlakatlar o‗rni iqtisodiy rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlar o‗rniga, yoki jon boshiga to‗gri keladigan
daromadiga ko‗ra o‗rniga nisbatan mos tushadi.
Aholi jon boshiga to‗g‗ri keluvchi daromad yuqori bo‗lgan davlatlar
uchun valyuta kursini to‗lovga qobiliyatlilik paritetiga nisbatining
qiymati 1 dan kichik yoki teng. Bu davlatlar valyutalarining xarid
qobiliyati ichki bozorga nisbatan tashqi bozorda yuqoridir. Bu holat
kuchli valyutaga ega davlatlarning tashqi bozordagi xaridorlik o‗rnini
ta‘minlaydi.
Shunday qilib, iqtisodiy rivojlanish darajasining valyuta kursi
darajasiga bo‗lgan ta‘siri kuzatilmoqda: paritetining asosi bo‗lgan
iqtisodiy rivojlanish darajasi valyuta kursining paritetdan farqini
ifodalaydi.
311
Milliy valyuta kursini to‗lovga qobiliyatlilik paritetiga nisbatan past
darajadaligiga ega davlatlar quyidagi xususiyatlarga ega. Birinchidan,
aholi jon boshiga to‗g‗ri keladigan YaIM hajmi rivojlangan
mamlakatlarda rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan yuqori, AQSh
darajasiga nisbatan 80-85 % ni tashkil qiladi. O‗tish iqtisodiyotidagi
davlatlarda bu ko‗rsatkich past bo‗lib AQSh darajasining 20-25%ini
tashkil qiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar guruhida bu ko‗rsatkich
juda ham past bo‗lib 10-15% ni tashkil qiladi.
Tabiiyki, milliy valyutani dollar ekvivalenti darajasida belgilasak,
yuqoridagi ko‗rsatkichlarda o‗zgarish yuz beradi.
Jahon tajribasi shuni ko‗rsatadiki, valyutani tartibga solishning turli
usullarini qo‗llash orqali ba‘zi rivojlanayotgan mamlakatlar (Xitoy,
Malayziya va boshqalar) milliy valyuta barqarorligini oshirishga
erishmoqdalar.
Rivojlanish yo‗lidan borayotgan O‗zbekiston va boshqa davlatlarda
valyuta
kursiga
bo‗lgan
ta‘sir ikki yo‗nalishda bo‗lmoqda.
Devalvatsiyaga undovchi faktorlar ikki tomonlama, ya‘ni ijobiy va
salbiy jihatdan ta‘sir etadi. Bunda salbiy ta‘sir qarzning oshishi
hisoblansa, ijobiy faktor bo‗lib kelajakda raqobatning va eksportning
milliy valyutaning arzonlashuvi asosida amalga oshirilishi hisoblanadi.
Eksportni oshirish ijobiy savdo balansini ta‘minlash, ichki
jamg‗armani to‗ldirishga, oltin-valyuta rezervlarini ko‗paytirishga
yordam beradi. O‗zbekistonda eksport hajmi YaIMga nisbatan 23%.
Ko‗pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda savdo balansining ijobiy
saldosiga erishish uchun xomashyo resurslari eksport qilinmoqda.
Ammo xomashyoning eksportiga asoslangan iqtisodiy siyosat natijasida
davlat tashqi bozordagi o‗zgarishlarga va narx-navo dinamikasiga
bog‗liq bo‗ladi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida xomashyo narxlari
haddan ziyod pasaydi va bu holat arzon xomashyo eksportini vujudga
keltirdi.
Valyuta kursini o‗rnatishda to‗lovga qobiliyatlilik bilan birga
quyidagi nazariyalar ham qo‗llaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
