O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
 
XIV BOB. XALQARO SAVDO NAZARIYALARI 
14.1. Mutlaq ustunlik nazariyasi 
 
Adam Smit
turli mamlakatlarda tovarlarni ishlab chiqarishda 
mutlaq xarajatlardagi farq xalqaro savdo rivojlanishining asosini tashkil 
etadi, degan tezisni asoslab berdi. Unga ko‗ra ba‘zi mamlakatlar boshqa 
mamlakatlarga nisbatan tovarlarni kam xarajat sarflab, samarali ishlab 
chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda, ushbu mamlakatlar mazkur 
tovarlarni ishlab chiqarishda mutlaq ustunlikka ega. Mutlaq ustunlik 
yuqori mehnat unumdorligida va tovarlarni ishlab chiqarishga ketadigan 
kam xarajatlarda namoyon bo‗ladi. 
A. Smit savdoni sun‘iy ravishda cheklab qo‗yishga qarshi chiqdi 
va qaysi mamlakatning mahsuloti arzon bo‗lsa, o‗sha mamlakat bilan 
savdo qilishning afzalligi to‗g‗risida aytib o‗tadi.
 
Masalan, A.Smit qayd 
qilib o‗tganidek: ―Agar Fransiyaning vinosi Portugaliya vinosidan 
yaxshi va arzon bo‗lsa yoki uning gazlamasi Germaniya gazlamasidan 
yaxshi bo‗lsa, unda Buyuk Britaniya uchun o‗ziga kerakli chet el vinosi 
va gazlamasini Portugaliya yoki Germaniyadan emas, balki Fransiyadan 
sotib olish foydali‖. Shuningdek, Shotlandiyada uzum yetishtirish shart 
emas, chunki u yerda vino Portugaliyaga nisbatan 30 barobar qimmat. 
Vino qayerda arzon bo‗lsa uni o‗sha yerdan sotib olish maqsadga 
muvofiq. 
A.Smitning asosiy g‗oyasi – mutlaq xarajatlar g‗oyasidir. Unga 
ko‗ra mutlaq xarajatlari kam bo‗lgan mamlakatlardan tovarlarni import 
qilish, ishlab chiqarish xarajatlari past tovarlarni esa (ularni xarid 
qilayotganlarga nisbatan) eksport qilish kerak. 
A.Smitning tasdiqlashicha, har xil sun‘iy ta‘sir ko‗rsatish va 
qarshiliklarga qaramasdan ikki mamlakat o‗rtasida savdo aloqalarining 
olib borilishi tabiiy, normal hol hisoblanadi, u doimo foydali, garchi har 
ikkilasi uchun foyda hamisha bir xil bo‗lmasa ham. ―Har bir aqlli oila 
boshlig‗ining qoidasi shundan iboratki, chetdan sotib olishdan ko‗ra, 
uyda tayyorlash qimmatga tushadagan narsalarni uyda tayyorlamaslikka 
harakat qilish. Tikuvchi o‗ziga etik tikishga harakat qilmaydi, balki uni 
etikdo‗zdan sotib oladi. Etikdo‗z o‗ziga kiyim tikishga urinmaydi, balki 
tikuvchining xizmatiga murojaat qiladi‖. 

---

287 
A.Smit bo‗yicha bu qoida bir butun mamlakat uchun qo‗llanilishi 
kerak. Agar qandaydir bir xorijiy mamlakat bizni muayyan tovar bilan, 
uni o‗zimizda ishlab chiqarishga nisbatan ancha arzon narxda 
ta‘minlashi mumkin bo‗lsa, biz birmuncha ustunlikka ega bo‗lgan 
sohalarda ishlatilayotgan sanoat mehnati mahsulotining ma‘lum qismi 
uchun ushbu tovarni undan sotib olish ancha foydali. Aynan shuning 
uchun mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvini tanlashda, 
A.Smit bozorning roliga katta e‘tibor bergan bo‗lishiga qaramay, u 
ushbu masalani ko‗rib chiqishda mamlakatning tabiiy (ob-havo sharoiti, 
ba‘zi bir tabiiy resurslarga ega bo‗lish va b.) va qo‗lga kiritilgan (odatda, 
texnologik ishlab chiqarish bilan bog‗liq bo‗lgan) ustunliklarini hisobga 
olishni zarur, deb hisoblaydi. Eksport qiluvchi mamlakat qachonki, 
mutlaq 
ustunlikka 
ega 
bo‗lgan 
tovarlarni ishlab 
chiqarishga 
ixtisoslashgan bo‗lgandagina tashqi savdodan yuqori foyda ko‗rishi 
mumkin. 
Lekin A.Smitning bu nazariyasida barcha tovarlarni ishlab 
chiqarishda bir yoki bir necha mamlakatlar mutlaq ustunlikka ega bo‗lsa, 
bunday vaziyatda qanday bo‗ladi, degan savol ko‗rib chiqilmagan. 
Mazkur nazariya, agar mamlakatlar tovarlarni ishlab chiqarishda hech 
qanday mutlaq ustunlikka ega bo‗lmasa, ular xalqaro savdoda 
qatnashishi mumkinmi, degan savolga ham javob bermaydi.