O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

boshqaruv 
uslublari bo„yicha bir-biridan farq qiladi
. Birinchi xo‗jalik tipida 
buyruq berishga, o‗z hukmini o‗tkazishga hech kimning haqi yo‗q. 

---

279 
Ikkinchisida – barcha qarorlar yuqoridan qabul qilinadi. Demak, o‗z-
o‗zidan yuzaga kelish holatlari bo‗lmaydi. 
V.Oykenning keyinchalik qayd qilishicha, real voqelikda bunday 
ideal xo‗jalik tiplari amal qilmaydi. Shuning uchun ―xo‗jalikning ideal 
tipi‖ tushunchasi bilan birga u iqtisodiy hayotda doimo amal qiladigan 
―xo‗jalikning real tipi‖ tushunchasini kiritadi. 
Lekin har xil iqtisodiy tizim xo‗jalikning ideal tipiga intiladi. Bu 
yerda xo‗jalik tiplari nima bilan aniqlanadi, degan savol tug‗iladi. 
Buning sababi V.Oykenning fikricha, mamlakatning milliy-mintaqaviy 
xususiyatlariga, ya‘ni an‘ana, urf-odat, axloq, din, madaniyat darajasi, 
odamlar ongining shakllanishi va shu kabilardan kelib chiqadi. 
Boshqacha aytganda, xo‗jalik tiplari xalqning o‗z tanloviga bog‗liq. 
V.Oykenning fikriga ko‗ra ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodal yer egaligi, 
totalitar davlatlar, shu jumladan, sotsialistik iqtisodiyot markazdan 
boshqariladigan xo‗jalikka intiladi. Xalq qancha madaniylashgan bo‗lsa, 
u shuncha markazlashmagan iqtisodiyotni tanlaydi. 
Bunday 
vaziyatda 
davlat 
o‗zini qanday tutishi kerak? 
Neoklassiklar nuqtayi nazariga ko‗ra bozorni tanlash – tabiiy jarayon, 
chunki ular iqtisodiyotning faqat bir tipini – erkin bozor xo‗jaligini tan 
oladi. V.Oyken bo‗yicha esa, insoniyat uchun iqtisodiyotning ikki tipi 
tabiiy; markaziy-boshqaruv xo‗jaligi o‗zining amal qilishida hatto ancha 
uzoq tarixga ega. Shuning uchun xalqning xo‗jalik tipini tanlashida 
davlat uning istagiga quloq solishi, ijtimoiy institutlarni tashkil etishda 
yordam berishi kerak. Masalan, agar bozor bo‗lmasa, bozorni tashkil 
etish. Keyin davlat bir chetga chiqib turishi va bozor ishtirokchilarining 
o‗yin qoidalarini kuzatib borishi kerak. Bu yerda neoliberallar futbol 
komandasini misol tariqasida ko‗rsatadi. Ularning nuqtayi nazariga 
ko‗ra davlat – bu futbol hakami, neoklassiklar esa davlatni hakamsiz 
ko‗cha futbol komandasiga o‗xshatadi. 
Neoliberallar fikriga ko‗ra ular iqtisodiy tizimni tanlash 
to‗g‗risidagi ta‘limotni shakllantirdi. Agar neoklassiklar sotsialistik 
tizimni ko‗zi bog‗langan, ertami-kechmi o‗raga qulab tushadigan tizim 
sifatida tarixning qisqa muddatli xatosi, deb hisoblagan bo‗lsalar, 
neoliberallar esa, markaziy-boshqaruv xo‗jaligini iqtisodiyotning tabiiy 
varianti, deb hisoblaydi. U (iqtisodiyot) istibdod tartibotidan kelib 
chiqqan (Rossiyada – podshoh, Sharq xalqlarida – xon va b.). Shuning 
uchun neoliberallar fikriga ko‗ra markaziy-boshqaruv xo‗jaligi tarixning 
xatosi hisoblanmaydi, balki uzoq tarixga ega, o‗zida erkin tadbirkorlik 
unsurlarini mujassamlashtiruvchi qonuniyatli jarayon hisoblanadi. 

---

280