O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

The Physiology of Industry 
(New York: Kelley and Millman, 1956), 
p. vi.

---

267 
omillar o‗sishiga izn berishga to‗lov, 3) yaxshilash va tuzatish uchun 
to‗lov. Hobson ularni ―foydasiz narsa‖ deb atagan. Zamonaviy sanoat 
iqtisodiyoti ishlab chiqarish hajmini namoyon qiladi. Turli omillarni 
tuzatish uchun to‗lovlar yetarliligiga qaraganda u ko‗proq bozor 
baholash omillarining kelishuv jarayoni, u qaysi omillar foydasiz 
narsalarni qabul qilishini aniqlaydi. Hobson yer samarasiz narsalarni 
qabul qilishini tasdiqladi, bunga uning tabiiy tanqisligi sabab bo‗ladi. 
Chunki uning bosh kelishuv imkoniyati va sun‘iy tanqisligini monopol 
kuchlar keltirib chiqargan. Daromadning tengroq bo‗lishi, ishchilar 
uchun yagona balandroq maoshlar berish, faqatgina maoshnigina emas, 
balki ishchilar ish unumdorligini ham oshirish kerak. Shuningdek, 
yaxshiroq tenglik iste‘molni o‗stirib, tejamkorlikni kamaytiradi. Bu 
orqali iqtisodiyot tushkunlikning oldini oladi. 
Hobson bu fikrida ortodoksal nazariyaga qarshi holatiga asoslanib, 
mamnun bo‗lmadi. U qiymat tizimining ortodoksal nazariyadagi 
ma‘nosiga asosiy va keskin qarshi fikr bildirishni davom ettirdi. 
Hobsonning fikriga ko‗ra ortodoksal nazariya noto‗g‗ri yondashuvga 
ega. 
Hobson biz qiymatlarda ifodalangan narxlardan farq qiluvchi inson 
qiymatlarini va bozor narxlari kabi bir xil bo‗lmagan inson foydasini 
ham hisoblashimiz kerak, deb ta‘kidlaydi. Bu tahlilarda Hobson 
zamonaviy ijtimoiy yordam nazariyasini iqtisodiyotni bilmagandek 
qabul qiladi, ta‘minlash-qiymat tomoniga ham, talab-foyda tomoniga 
ham murojaat qilingan. Uning talab qismi tahlillari Veblenning asarlari 
ta‘sirida bo‗lgan; u ko‗zga ko‗ringan iste‘mollar va sotuvchilik san‘atini 
zamonaviy iqtisodiyotda sinab ko‗rish orqali behuda sarflash paydo 
bo‗lishini ko‗rsatib bergan. Hobsonning yechimi hukumat aralashmaslik 
soyosati yondashuvini yo‗q qilgan va foyda zamonaviy iqtisodiyot 
tabiatining mo‗ljali bo‗ldi. ―Sanoatimiz me‘yoriy jarayonlarida to‗g‗ri 
yo‗nalgan ijtimoiy nazoratni shaxsiy foyda qidirish omili o‗rniga 
ishlatish ijtimoiy qayta qurishning har qanday sog‗lom tizimida muhim 
hisoblanadi‖
69
. 
Hobsonning bu qisqacha fikri uning ortodoksal nazariyaga qarshi 
bildirgan kuchli fikridan biroz ko‗proq edi. U Sayning qonunini rad etdi. 
Bo‗linishning ortodoksal nazariyasiga e‘tiroz bildirdi, ijtimoiy 
69
John A. Hobson, 
Work and Wealth 
(New York: Maxmillan, 1914), p. 293. 

---

268 
yordamning talabga javob bermaydigan me‘yori uchun qiymat tizimini 
tashkil etdi, ortodoksal nazariyaning me‘yoriy-pozitiv bo‗lishini ham rad 
etdi, axloqiy muhokama qilishni iqtisodiy tahlil qilishga qo‗shishni taklif 
qildi. Jamiyatda foyda omili salbiy natijalarga egaligini ko‗rsatib berdi 
va yuqoridagilarning hammasini aralashmaslik siyosati yakuni sifatida 
ko‗rsatdi. U ko‗plab asosiy noortodoksal mutafakkirlarning qismatini 
boshidan o‗tkazdi: u ortdoksallar tomonidan nazorat qilingan akademik 
jamiyatda qo‗lga kiritgan xizmatlariga befarq emasdi. Uning g‗oyalari 
yaxshilab ko‗rib chiqilmasdan rad etildi.
Keyinchalik Keyns Sey qonunini rad etganidan so‗ng u ortodoksal 
pozitsiadan ketdi, uning rivojlanishiga muvofiq ravishda Hobson ham 
o‗zgardi. 1936-yilda u Hobsonning Sanoat psixologiyasi asarini 
maqtadi. Bu kitob yaqin ellik yillar ichidagi birinchi va ko‗p jildli 
kitoblarning eng ahamiyatlisi edi. U ortodoksal guruh a‘zolariga qarshi 
g‗ayrat va dadillik bilan kurashishga harakat qildi. Mister Hobson 
harakatdan charchamadi, lekin bu baribir foydasiz bo‗ldi. U mukammal 
bo‗lishiga qaramay bugun unutilgan, mohiyatan bu kitobni nashr qilish 
iqtisodiy fikrlardagi bir davrdir
70
. Keyns e‘tiroz bildirishni davom 
ettirdi, u Hobsonni talabga javob bermaydigan iste‘mol nazariya-
chilarining noortodoksal iqtisodchilarining muhim guruhiga tegishli deb 
ta‘kidladi. 
Ko‗plab noortodoksal yozuvchilar qatori Hobsonning ichki 
mohiyatni tushunishi uni barqaror boshqarmadi. Shunday qilib hozirgi 
ortodoksal nazariyada Hobsonga tegishli ko‗zga tashlanadigan muhim 
jihat yo‗q. U ortodoksal iqtisodchilar gilam ostini supurishni 
rejalashtirgani kabi muammolarni namoyish qildi. Va nihoyat, bu 
muammolar aytilganda Hobson fikrlari e‘tiborga olinmay, iqtisodchilar 
tomonidan boshqa yechim taklif etildi. Shunga qaramay Hobson 
Britaniya iqtisodiy siyosatiga muhim ta‘sir ko‗rsatdi, uning g‗oyalari 
Mehnat partiyasiga ruhiy ta‘sir ko‗rsatishda ustunlik qila boshladi. 
Sanoatni ijtimoiy nazorat qilishi va barcha xizmat dasturlari bilan birga 
II jahon urushi davrida Britaniya Mehnat partiyasining dasturiga Jon A. 
Hobsonning iqtisodiyot fani manba sifatida olindi
71
. 
70
J. M. Keynes, 
The General Theory of Employment, Interest, and Money 
(London: Maxmillan, 1936), 
pp. 364-365.
71
―History of Economic Thought‖