O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Jon A. Hobson 
 
Angliya tartibga solinmagan bozorlar jamiyat farovonligini eng 
yuqori darajada ta‘minlaydi, degan asosiy ta‘limoti bilan ortodoksal 
nazariya qo‗rg‗oni bo‗lib kelgan bo‗lsada, lekin bu yerda unga qarshi 
chiquvchilar ham bor edi. Bu ta‘limotga eng katta ta‘sir ko‗rsatgan Jon 
A. Hobson (1858-1940) ning noortodoksal fikrlari hozirgi farovon 
Angliyaga ma‘naviy turtki bo‗ldi. Hobsonning akademik faoliyati 
birinchi kitobini nashrdan chiqarganidan so‗ng tez orada yakuniga yetdi. 
Bunga uning kitobidagi ―kitobimni o‗qigan iqtisodiyot professori uni yer 
qattiqligini o‗lchash uchun sinab ko‗radi‖
67
degan fikrlari sabab bo‗ldi. 
Mustaqil faoliyat uni ortodoksal nazariyaga yana va yana qarshilik 
qilishga undadi, u qirqqa yaqin kitoblar va katta maqolalar nashr qildi. 
Keyns Umumiy nazariyada Hobsonni maqtaguniga qadar uning ishlari 
akademik doirada yaxshi kutib olinmasdi. Shunday qilib sof nazariyada 
Hobsonning ta‘siri sezilarsiz bo‗ldi, u ingliz iqtisodiy siyosatini 
shakllantirishda muhim ta‘sir ko‗rsatdi. Hobson ham boshqa ko‗plab 
noortodoksal iqtisodchilar kabi ortodoksal nazariyaning kamchiliklarini 
ko‗ra olar va ularni ta‘riflardi, lekin amaldagi ta‘limotni ag‗darishga 
yetadigan yangi ta‘limot yaratishga qodir emas edi.
Provard natijada Hobsonning noortodoksal nazariyasi amaldagi 
aralashmaslik siyosatini ma‘qullashga qarshi chiqdi, chunki bozorlar 
ijtimoiy farovonlikni ta‘minlash uchun yetarli edi.
Hobson o‗sha davr ingliz iqtisodinng amal qilinayotgan uchta 
xatosini topdi. Birinchisi, doimiy haddan ortiq zaxiralash yoki iste‘mol 
tufayli to‗liq ish bilan ta‘minlanmaganlik. Ikkinchisi, foydaning yuqori 
67
John A. Hobson, 
Confessions of an Economic Heretic 
(New York: Maxmillan, 1938), p. 30.

---

266 
daromadli oilalar o‗rtasida ularning yuqori savdo kuchlari sababidan 
nohaq 
taqsimlash. 
Uchinchisi, 
moliyaviy 
foydaga 
yo‗nalgan 
boshlang‗ich qiymat tizimlari uchun bozorlar ijtimoiy narx va ijtimoiy 
foydani yaxshi belgilay olmasligidadir. Shunga qaramasdan ortodoksal 
fikrlovchilar iqtisodiyotda muvozanatni topishdi va bu muvozanatni 
ko‗rsatib beruvchi ta‘limotlarni yaratishdi. Hobson aralashmaslik 
iqtisodiyotining salbiy ta‘sirlarini taxmin qildi va mavjud sanoat 
jamiyatining xatolarini tuzatuvchi nazariy tuzilma yaratishga harakat 
qildi. Hobson agarda jamiyatning maqsadi aniq qilinganda iqtisodiy 
nazariya jamiyatni ―yaxshi hayot‖ga erishishga ishontirishi mumkin, deb 
hisoblaydi.
U Jon Nevill Keynsning biz farqlashimiz mumkin bo‗lgan nima 
mavjud va u nima bo‗lishi mumkin, degan nuqtayi nazariga va 
ortodoksal nazariyaning nima mavudligini tahlil qilishdagi cheklangan 
harakatlariga e‘tibor qaratdi. Hobson uchun iqtisodiy nazariya jamiyatga 
―majburiyatlarini‖ ko‗rsatib bera olganligidan rostdan ham foydali edi. 
Ortodoksal nazariya tomonidan amalga oshirilgan normativ-ijobiy 
bo‗linish ilojsiz edi, chunki undagi dalillar etikal va iqtisodiy edi. 
Hobsonnnig 
ortodoksal 
nazariyaga 
bo‗lgan 
qarshiligi 
uning 
hammualliflikda yaratgan kitobida boshlangan edi.
Biz Adam Smit davridan buyon butun iqtisodiyot o‗qitish asosida 
turgan xulosaga keldik, chunonchi yillik ishlab chiqarish miqdorini 
Tabiiy vakillar, Kapital va Mehnat agregatlari yordamida aniqlash 
mumkinligi yolg‗on, aksincha, ishlab chiqarilgan mahsulot agregatlar 
tomonidan qabul qilingan limitlardan ancha past. Bu mahsuotni haddan 
ortiq to‗plash va haddan ortiq ko‗p yetkazib berish natijasida ortga 
suriladi
68
.
Bahs-munozaraga sabab bo‗lgan yana bir narsa Hobson va uning 
hamkasbi A.F.Mameri ortodoksal nazariyani to‗plash oxir-oqibatda 
xuddi investitsiya kabi foydaga olib keladi, degan fikrlarga 
qo‗shilishlaridir.
Hobson daromadning taqsimlanishi haqida ko‗p yozgan. Marjinal 
unumdorlik nazariyasini rad etdi. Marjinal mahsulotlarni alohida omillar 
uchun hisoblashning imkoni yo‗q edi. Ishlab chiqarishning turli xil 
omillariga to‗lovlar amaliy jihatdan uch qismga bo‗linadi: 1) omilning 
o‗zini moddiy qo‗llash imkoni uchun to‗lov, 2) miqdor va unumdorlikda 
68
A. F. Mummery and J. A. Hobson,