O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Gazlarni qonda tashilishi.

Gazlarning tashki muxutdan suyuqlikka yoki suyuqlikdan tashki muxutga . xarakati ularning parsial bosimp о‗rtasidagi fark tufayli bо‗ladi. Gaz yuqori bosimdan past bosimli muxutga diffо‗ziyalanadi. Kislorod tashqi muhitdan alveolyar davoga, sо‗ngra katta va kichik qon ailanshyi doiralariga va organizm hujayralariga о‗tadi. Kislorodning parsial bosimi atmosfera havosidan yuqoridir 158 mm su., alveolyar havoda 108-mm, о‗pkaga keluvchi vena qonida 40 mm su. Katta qon aylanish doirasidagi arterial qonda kislorodning tarangligi 102-104 mm, tо‗qimalararo suyuqlikda 40 ml s.u., tо‗qimalarda 20 mm su.

СO ₂ transporti. Tо‗qima hujayralarida oksidlanish metabolizmining oxirgi mahsuloti sifatida taxminan 10 % karbonat angidrid fizik eritmalarda qonga о‗tadi va 90 % i kimyoviy shaklda bog‗lanadi. Karbonat angidridning katta ulushi avval plazmadan tо‗qima hujayralariga tarqaladi va u yerdan qizil hujayralarga о‗tadi. U yerda u enzemlar tomonidan ancha yuqori eriydigan bikarbonat (HCO₃) ga aylantiriladi, kimyoviy bog‗ orqali plazmaga о‗tkaziladi. HCO₃dan СO ₂ ning yaratilishi enzem tomonidan tezlashtiriladi, natijada karbonat angidrid eritrotsitlarda namoyon bо‗ladi.
СO ₂+ H ₂ O HCO₃^_+H ²
Ikkala jarayonlar, HCO₃^_ning shakllanishi va SO ₂ ning bо‗shatilishi gemoglobinning deoksigenatsiya va oksigenatsiyasiga bog‗laydi. Deoksigenatsiyalangan gemoglobin kuchli asos sanaladi,ya‘ni oksigenatsiyalangan Nb ga qaraganda va kо‗proq N ⁺ ionlarini olishi mumkin va tо‗qima kapillyarlaridan HCO₃^_ ning shakllanishini ta‘minlaydi. О‗pka kapillyarlarida, HCO₃^_ yana plazmadan eritrotsitlar ichiga о‗tadi, N ⁺ ionlarini olib, SO ₂ ga о‗tkaziladi.
Kichik ulushdagi SO ₂ (taxmina 5-10 %) gemoglobinga bog‗lanadi va karbaminogemoglobin sifatida о‗tkaziladi.
Karbonat angidrid gazining eng yuqori tarangligi tо‗qimalarda 60 mm. S.u, venoz qonida 46 mm,, alveolyar havoda esa 0,3 va atmosfera havosida 0,3 mm s.u. bо‗ladi. Tirik organizmda kislorod bilan karbonat angidrid gazining harakat bosqichlarida hech qachon parsial farkini tenglashishi sodir bulmaydi. Gazlar parsial farkini tо‗qimalarda uzluksiz oksidlanshi protsessi saklab turadi. Kislorod qonda fizikaviy erigan holda va gemoglobin bilan birikkan xolatda bо‗ladi. Arterial qonda 19 xajm kislorodnyng faqat 0,3 foizi plazmada erigan xolda qolgani gemoglobinga kimyoviy birikan. 1 gr gemoglobin 1,34 ml kislorodni biriktiradi. Qon о‗z tarkibida о‗rtacha 140 g/l gemoglobinni tо‗tadi. Kislorodni tarangligi nolga teng bо‗lganida qonda oksigemoglobin bulmaydi kislorodni tarangligi kam bо‗lganida oksigemoglobin tez hosil bо‗ladi. Gemoglobinning maksimal miqdori 45-80 foizda kislorod bilan uni tarangligi 26-46 mm s.u. da boglanadi.
Gemoglobin va uglerod mono oksidi. Uglerod mono oksidi (SO) rangsiz, hidsiz gaz, ya‘ni tо‗liq bо‗lmagan yonish davomida shakllanadi va kislorodga о‗xshab gemoglobin bilan birikib ketadi. Gemoglobin uchun uglerod mono oksidi yaqinligi ma‘lum darajada kattaroq. Hattoki havoda 0,3 % SO bо‗lsa va 80 % gemoglobin uglerod mono oksidi bilan bog‗lanadi. Uglerod mono oksidi (is gazi) kislorodga qaraganda gemoglobin bilan 200-300 marta kо‗proq о‗zining birikmasidan ajratiladi, uglerod dioksidining toksiklik samarasi cababli, gemoglobin kislorodni uzoq vaqt ushlab tura olmaydi. Kо‗p chekuvchilarda masalan, 5-10 % gemoglobin HbCO kо‗rinishida namoyon bо‗ladi, 20 % da esa toksik simptomlarni paydo qiladi (bosh og‗rig‗i, bosh aylanishi, kо‗ngil aynishi) va 65 % kishilarda esa о‗limga olib keladi.
Gemoglobin konsentratsiyasi (Hb) Gemoglobin konsentratsiyasi odam qonida taxminan 16 g/dl (160g/l) erkaklarda va 14 g/dl (140 g/l) ayollarda bо‗ladi. Gemoglobinning har bir grammi 1,33 ml kislorodni biriktirib oladi, taxminan 200 ml O ₂ /lqonga tashiladi. Chunki kislorod suvda yomon eriydi, faqat taxminan qonning 3 ml O ₂/l gemoglobinsiz tashiladi.

2.