O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

10.3.

 

Aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish 

 

Davlat  aksiyadorlarning  huquqlari  va  qonuniy  manfaatlariga 

rioya etilishini kafolatlaydi. 

Jamiyatning  xo‘jalik  faoliyatiga  va  boshqa  faoliyatiga  davlat 

organlarining  aralashuviga  yo‘l  qo‘yilmaydi.  Davlat  organlarining 

qonunga  xilof  harakatlari  ustidan  sud  tartibida  shikoyat  qilinishi 

mumkin. 

Davlat  aksiyador  sifatida  boshqa  aksiyadorlar  bilan  bir 

qatorda  milliy  qonunchilikda  belgilangan  teng  huquq  va 

majburiyatlarga ega bo‘ladi. 

Aksiyadorlarning huquqlari: 

milliy  qonunchilikda  belgilangan va  jamiyat  ustavida  nazarda 

tutilgan  majburiyatlarni  bajarish  orqali  jamiyatning  boshqaruv 

organlari; 

–  qimmatli  qog‘ozlar  bozorining  professional  ishtirokchilari  va 

fond birjalari; 

–  qimmatli  qog‘ozlar  bozori  professional  ishtirokchilarining 

ixtiyoriy birlashmalari; 

– sug‘urta tashkilotlari; 

– qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish bo‘yicha vakolatli 

davlat organi; 

– auditorlik tashkilotlari; 

–  huquqni  muhofaza  qiluvchi  organlar  tomonidan  himoya 

qilinadi. 

---

 

209 

Aksiyadorlar  va  qimmatli  qog‘ozlar  bozorining  boshqa 

ishtirokchilari  o‘rtasida  yuzaga  keladigan  nizolar  sud  tartibida  hal 

etiladi. 

Aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish: 

– huquqni tan olish; 

–  huquq  buzilguniga  qadar  mavjud  bo‘lgan  holatni  tiklash  va 

huquqni  buzuvchi  yoki  huquqning  buzilishi  tahdidini  yuzaga 

keltiruvchi xatti-harakatlarning oldini olish; 

–  bitimni  haqiqiy  emas  deb  topish  va  uning  haqiqiy  emasligi 

oqibatlarini qo‘llash; 

– huquqini o‘zi himoya qilish; 

– majburiyatni natura holida ijro etishga qaror qilish; 

– zararlarning o‘rnini qoplatish; 

– neustoyka undirish; 

– ma’naviy zararni kompensatsiya qilish; 

huquqiy  munosabatlarni  tugatish  yoki  o‘zgartirish  orqali 

amalga oshiriladi. 

Aksiyadorlar  o‘z  huquqlari  va  qonuniy  manfaatlarini  himoya 

qilish uchun ixtiyoriy asosda birlashmalarga uyushishga haqlidir. 

Jamiyatning  aksiyadorlariga  tegishli  bo‘lgan  dividendlar 

to‘lanmagan  taqdirda  qimmatli  qog‘ozlar  bozorini  tartibga  solish 

bo‘yicha vakolatli davlat organi mazkur jamiyat aksiyadorining yoki 

minoritar  aksiyadorlari  qo‘mitasining  murojaati  asosida  sudga 

jamiyatning  zimmasiga  ushbu  jamiyat  aksiyadorlariga  dividendlar 

to‘lash  majburiyatini  yuklatish  to‘g‘risida  da’vo  taqdim  etishga 

haqli.  Bunday  da’voni  taqdim  etish  va  ko‘rib  chiqish  tartibi  qonun 

hujjatlarida belgilanadi. 

Aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish qonun hujjatlariga 

muvofiq boshqa usullar bilan ham amalga oshirilishi mumkin. 

Aksiyadorlik  jamiyati  etib  o‘zgartirilayotgan  davlat  tashkiloti 

mehnat jamoasi a’zolarining aksiyalarni olishga bo‘lgan huquqlarini 

himoya  qilish  qonun  hujjatlari  bilan  kafolatlanadi.  Bunda  mehnat 

jamoasining  a’zolariga  realizatsiya  qilinishi  lozim  bo‘lgan  aksiyalar 

soni  har  bir  alohida  holatda  davlat  mulkini  tasarruf  etishga 

vakolatli bo‘lgan organ tomonidan belgilanadi. 

Aksiyadorlik  jamiyatlarining  tashkil  etilishi,  faoliyati,  qayta 

tashkil  etilishi  va  tugatilishi,  shuningdek  aksiyadorlarning 

---

 

210 

huquqlarini  himoya  qilish  sohasidagi  nizolar  qonun  hujjatlarida 

belgilangan tartibda hal etiladi. 

Aksiyadorlik  jamiyatlari  va  aksiyadorlarning  huquqlarini 

himoya  qilish  to‘g‘risidagi  qonun  hujjatlarini  buzganda  aybdor 

shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi. 

Bizga  ma’lumki,  Jahon  Banki  guruhi  har  yili  dunyo  bo‘yicha 

“Biznes  yuritish”  hisobotini  e’lon  qilib  boradi.  Mamlakatlarning 

biznes  yuritish  bo‘yicha  reytinglarini  aniqlashda  minoritar 

aksiyadorlar  huquqlarini  himoya  qilish  holatini  ham  hisobga  oladi 

va  hisobotda  aks  ettiradi.  Mazkur  amaliyot  ham  o‘z-o‘zidan 

minoritar aksiyadorlarni himoya qilish masalasiga har bir davlatda 

jiddiy e’tibor  qaratishni  talab  etadi.  Chunki  minoritar  aksiyadorlar 

huquqlari  ta’minlangan  holatdagina  investorlarning  aksiyadorlik 

kompaniyalari faoliyatiga kirib kelishi jadallashadi. 

Jahon  banki  guruhi  tomonidan  minoritar  aksiyadorlar 

huquqlarini  himoya  qilish  bo‘yicha  reytingni  aniqlashda  quyidagi 

ko‘rsatkichlarga e’tibor qaratiladi

49

: 

 

 

 

10.1-rasm.