O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

8.3. Ichki audit xizmati faoliyat mexanizmi

45

 

 

O‘zbekiston  Respublikasining  “Aksiyadorlik  jamiyatlari  va 

aksiyadorlarning  huquqlarini  himoya  qilish  to‘g‘risida”gi  Qonuniga 

asosan  aktivlarining  balans  qiymati  eng kam  ish  haqi  miqdorining 

                                                           

45

 Мазкур  параграф  Ўзбекистон  Республикаси  валюта  биржасининг  “Ички  аудит  хизмати 

тў

ғ

рисида”ги Низоми асосида тайёрланди. 

---

 

174 

yuz  ming  barobaridan  ko‘p  bo‘lgan  aksiyadorlik  jamiyatida  ichki 

audit  xizmati  tashkil  etiladi.  Ichki  audit  xizmati  jamiyatning 

kuzatuv kengashiga hisobdordir. 

Ichki  audit  aksiyadorlik  jamiyatlari  ijroiya  organi  va  tarkibiy 

bo‘linmalari,  vakolatxona  va  filiallari  tomonidan  O‘zbekiston 

Respublikasi qonun hujjatlariga, ta’sis hujjatlariga va ichki me’yoriy 

hujjatlarga rioya qilinishini tekshirish va monitoring olib borish yo‘li 

bilan  ular  ishini  nazorat  qilish  va  baholash,  ma’lumotlarning 

buxgalteriya  hisobi  va  moliyaviy  hisobotda  aks  ettirilishining 

to‘liqliligi  va  ishonchliligini  ta’minlash,  xo‘jalik  operatsiyalarini 

amalga oshirishning belgilangan qoidalari va taomillari, aktivlarning 

saqlanishi  hamda  aksiyadorlik  jamiyatini  boshqarish  yuzasidan 

qonunchilikda  belgilangan  talablarga  rioya  etish  bo‘yicha  ichki 

audit  xizmati  faoliyatini  nazarda  tutadi.  O‘z  navbatida  ichki  audit 

xizmati  aksiyadorlik  jamiyatlari  Kuzatuv  kengashining  qarori  bilan 

tashkil etiladi va ichki auditni amalga oshiradigan tarkibiy bo‘linma 

hisoblanadi.  

Quyidagilar  ichki  audit  xizmatining  asosiy  vazifalari 

hisoblanadi: 

-  Kuzatuv  kengashini  ishonchli  axborot  bilan  ta’minlash  va 

ichki  audit  amalga  oshirilishi  natijalari  bo‘yicha  faoliyatni 

takomillashtirishga doir takliflarni tayyorlash; 

- ichki audit jarayonida aniqlanadigan kamchiliklarni bartaraf 

etish  yuzasidan  boshqaruv  organlariga  tavsiyalarni  tezkorlik  bilan 

kiritish, ularning bartaraf etilishini nazorat qilish. 

Quyidagilar  ichki  audit  xizmatining  asosiy  funksiyalari 

hisoblanadi: 

- har yili Kuzatuv kengashi tomonidan tasdiqlanadigan rejaga 

muvofiq  tegishli  yo‘nalishlar  bo‘yicha  har  chorakda  tegishli 

tekshirishlar o‘tkazish yo‘li bilan ichki auditni amalga oshirish; 

-  tuziladigan  xo‘jalik  shartnomalarining  qonun  hujjatlariga 

muvofiqligi yuzasidan ekspertiza o‘tkazish; 

-  buxgalteriya  hisobini  yuritishda  va  moliyaviy  hisobotni 

tuzishda  O‘zRVBning  tarkibiy  bo‘linmalariga  metodik  yordam 

berish,  ularga  moliya,  soliq,  bank  qonunlari  va  boshqa  qonun 

hujjatlari masalalari bo‘yicha maslahatlar berish; 

---

 

175 

-  texnik  topshiriqlarni  ishlab  chiqishda,  tashqi  auditorlik 

tashkilotlarining 

takliflarini 

baholashda 

hamda 

auditorlik 

tekshirishlarini  o‘tkazish  uchun  tashqi  auditorlik  tashkilotini 

tanlashda 

tavsiyalarni 

tayyorlashda 

Kuzatuv 

kengashiga 

ko‘maklashish. 

Ichki audit xizmati quyidagi huquqlarga ega: 

-  ichki  auditni  amalga  oshirish  davomida  paydo  bo‘ladigan 

masalalar  bo‘yicha  aksiyadorlik  jamiyatining  hujjatlarini  (rahbar 

buyruqlari, 

farmoyishlari, 

boshqaruv 

organlari 

qarorlari, 

ma’lumotnomalar,  hisob-kitoblar,  zarur  hujjatlarning  tasdiqlangan 

nusxalari  va  boshqa  hujjatlarni),  mansabdor  va  mas’ul 

shaxslaridan og‘zaki va yozma tushuntirishlar olish; 

-  ichki  auditni  o‘tkazishga  ko‘maklashish  uchun  tegishli 

mutaxassislarini jalb etish. 

Ichki audit xizmati majburiyatlari quyidagilar: 

- ichki auditni amalga oshirishda amaldagi qonun hujjatlari va 

tegishli Nizom talablariga rioya qilish; 

-  belgilangan  talablarga  muvofiq  ichki  audit  hisobotlarini 

tuzish; 

- 

moliya 

va 

statistika 

hisoboti 

ko‘rsatkichlarining 

ishonchliligini tekshirish; 

-  ichki  auditni  amalga  oshirishda  olingan  axborotning 

maxfiyligiga rioya qilish; 

-  mansabdor  shaxslar  va  boshqa  xodimlar  tomonidan  zarar 

yetkazilganidan  dalolat  beruvchi  holatlar  aniqlangan  taqdirda  bu 

haqda  darhol  Kuzatuv  kengashiga  xabar  berish  va  auditorlik 

hisobotida tegishli yozuvni qayd etish; 

-  aktivlarni  xatlovdan  o‘tkazishda  va  qonunda  belgilangan 

tartibda  uning  o‘z  vaqtida  amalga  oshirilishini  nazorat  qilishda 

ishtirok etish. 

Ichki audit xizmati qonun hujjatlariga va aksiyadorlik jamiyati 

ta’sis hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlarga ham ega bo‘lishi 

mumkin. 

Ichki  audit  xizmati  xodimlari  oxirgi  o‘n  yilning  kamida  ikki 

yilida buxgalteriya hisobi, audit, moliya yoki soliq nazorati sohasida 

amaliy (shu jumladan, o‘rindoshlik bo‘yicha) ish stajiga ega bo‘lishi 

va quyidagi talablardan bittasiga javob berishi kerak: 

---

 

176 

- ichki auditor sertifikatiga ega bo‘lish; 

-  O‘zbekiston  Respublikasi  oliy  ta’lim  muassasalarida  yoxud 

O‘zbekiston  Respublikasi  qonun  hujjatlariga  muvofiq,  O‘zbekiston 

Respublikasidagi ta’limga tengligi e’tirof etilgan xorijiy davlat ta’lim 

muassasasida olingan oliy iqtisodiy ma’lumotga ega bo‘lish. 

Ichki  audit  xizmati  xodimida  tegishli  ichki  auditor  sertifikati 

bo‘lishi  shart.  Ichki  audit  xizmati  xodimlarining  soni  ikki  nafar 

ichki  auditordan  iborat  etib  belgilanadi.  Ichki  audit  xizmati 

xodimlariga  ish  haqi  aksiyadorlik  jamiyati  shtat  jadvaliga  asosan 

belgilanadi.  Ichki  audit  xizmati  xodimining  kasb  darajasi  tegishli 

litsenziyaga  ega  bo‘lgan  ta’lim  muassasalarida  muntazamlilik 

asosida  ularning  malakasini  oshirish  vositasida  saqlanishi  kerak. 

Ichki  audit  xizmati  xodimi  Kuzatuv  kengashi  tomonidan  har  yili 

attestatsiyadan o‘tkazilishi kerak. 

Ichki  audit  xizmati  xodimi  Kuzatuv  kengashining  qarori 

bo‘yicha  lavozimga  tayinlanadi  va  egallab  turgan  lavozimidan  ozod 

etiladi.  Bundan  o‘z-o‘zidan  ichki  audit  xizmatining  Kuzatuv 

kengashiga bevosita bo‘ysunishini ko‘rishimiz mumkin. 

Ichki  audit  xizmati  tasdiqlangan  biznes-rejaning  bajarilishini, 

korporativ  boshqaruv  prinsiplariga  rioya  qilinishini,    buxgalteriya 

hisobi  va  moliyaviy  hisobotning  holatini,  soliqlar  va  boshqa 

majburiy  to‘lovlar  to‘g‘ri  hisoblab  chiqilishi  va  to‘lanishini,  moliya-

xo‘jalik  faoliyatini  amalga  oshirishda  qonun  hujjatlariga  rioya 

etilishini, aktivlarning holatini, ichki nazoratning holatini tekshirish 

va ularning monitoringini olib borish yo‘li bilan faqat ichki auditdan 

o‘tkazadi. Kuzatuv kengashi tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq 

tekshirishni  o‘tkazishning  boshqa  yo‘nalishlari  ham  belgilanishi 

mumkin. 

O‘tkazilgan tekshirishlar natijalari bo‘yicha ichki audit xizmati 

xodimi tomonidan imzolanadigan tegishli hisobotlar tuziladi. Unda: 

a)  biznes-reja  bajarilishini  tekshirish  natijalari  to‘g‘risidagi 

hisobot quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak: 

- uning bajarilishining miqdor va sifat ko‘rsatkichlari tahlili; 

-  uning  bajarilishi  ta’minlanmagan  taqdirda  aybdor 

mansabdor  shaxslar  shaxsan  ko‘rsatilgan  holda  aniqlangan 

sabablar bayoni; 

---

 

177 

b) korporativ boshqaruv prinsiplariga rioya qilishni tekshirish 

natijalari to‘g‘risidagi hisobot quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak: 

- 

boshqaruv 

organlari 

tomonidan 

qabul  qilinadigan 

qarorlarning  samaraliligi,  uning  qatnashchilari  (aksiyadorlar)ning 

qonuniy huquq va manfaatlariga rioya etilishi tahlili; 

-  korporativ  boshqaruv  sohasida  qonun  hujjatlari  buzilishi 

holatlari bayoni  (ta’sis  hujjatlariga  rioya  qilish,  umumiy  yig‘ilishlar 

va  boshqaruv  organlari  majlislari  o‘tkazilishi,  dividendlar  to‘g‘ri 

hisoblanishi va o‘z vaqtida to‘lanishi va hokazolar); 

v)  O‘zRVBning  buxgalteriya  hisobi  va  moliya  hisoboti  holatini 

tekshirish  natijalari  to‘g‘risidagi  hisobot  quyidagilarni  o‘z  ichiga 

olishi kerak: 

-  buxgalteriya  hisobini  yuritish  va  moliyaviy  hisobotlarni 

tuzishning belgilangan tartibiga rioya qilinishini baholash; 

-  aniqlangan  buxgalteriya  hisobotini  yuritish  va  moliyaviy 

hisobotni tayyorlashning belgilangan tartibi buzilishining tavsifi;  

g)  soliqlar  va  boshqa  majburiy  to‘lovlar  to‘g‘ri  hisoblanishi  va 

to‘lanishini  tekshirish  natijalari  to‘g‘risidagi  hisobot  quyidagilarni 

o‘z ichiga olishi kerak: 

-  tuzilgan  va  tegishli  organlarga  taqdim  etilgan  soliqlar  va 

majburiy to‘lovlar hisob-kitobi to‘g‘riligini baholash; 

-  soliqlar  va  majburiy  to‘lovlarni  hisoblash  va  to‘lashning 

belgilangan  tartibi  buzilishi  holatlarini,  soliq  solinadigan  bazani 

belgilashda chetga chiqishlarni bayon qilish; 

-  moliya-xo‘jalik  operatsiyalarini  amalga  oshirishda  qonun 

hujjatlariga rioya qilinishini tekshirish natijalari to‘g‘risidagi hisobot 

quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak: 

-  amalga  oshirilgan  moliya-xo‘jalik  operatsiyalarining  qonun 

hujjatlariga muvofiqligini baholash; 

-  ichki  audit  davomida  aniqlangan  amalga  oshirilgan  moliya-

xo‘jalik operatsiyalarining qonun hujjatlariga nomuvofiqligini bayon 

qilish; 

d)  ichki  nazoratning  holatini  tekshirish  natijalari  to‘g‘risidagi 

hisobot quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak: 

-  ichki  nazorat  tizimini  va  uning  faoliyat  ko‘rsatishidagi 

mavjud kamchiliklarni bayon etish; 

---

 

178 

-  tarkibiy  bo‘linmalaridagi  ijro  intizomining  holati  to‘g‘risidagi 

ma’lumotlar, uning aniq xodimlari ishidagi mavjud kamchiliklar. 

Aktivlarning  holatini  tekshirish  natijalari  aktivlarni  xatlovdan 

o‘tkazishning  asoslanishini  hamda  ularning  harakati,  amalda 

mavjudligi va saqlanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi 

kerak. 

Shuningdek  o‘tkaziladigan  tekshirishlar  bo‘yicha  barcha 

hisobotlarda Ijroiya  organi  va  tarkibiy  bo‘linmalari,  vakolatxona  va 

filiallari  faoliyati  baholanishini,  aniqlangan  chetga  chiqishlar  va 

qonunni 

buzishlarni 

bartaraf 

etishga 

doir 

tavsiyalarni, 

tasdiqlaydigan  hujjatlarning  to‘liq  paketini  o‘z  ichiga  oladigan 

yakuniy qism bo‘lishi kerak. 

O‘tkazilgan  ichki  audit  yakunlari  bo‘yicha  ichki  audit  xizmati 

xodimi  tomonidan  imzolanadigan  yig‘ma  hisobot  tuziladi.  Yig‘ma 

hisobot  tahliliy  qismni,  yakuniy  qismni  va  tasdiqlaydigan 

hujjatlarning  to‘liq  paketini  o‘z  ichiga  olishi  kerak.  Yig‘ma 

hisobotning  tahliliy  qismi  ichki  audit  xizmati  xodimi  tomonidan 

o‘tkazilgan  tekshirishlar  natijalari  to‘g‘risidagi  umumlashtirilgan 

axborotni  o‘z  ichiga  olishi  kerak.  Hisobotning  yakuniy  qismi  esa 

Ijroiya  organi,  tarkibiy  bo‘linmalari,    vakolatxona  va  filiallari 

faoliyatiga,  shuningdek  aksiyadorlik  jamiyatining  likvidligiga 

umumiy  bahoni;  aniqlangan  chetga  chiqishlar  va  qonunni 

buzishlarni  bartaraf  etish  bo‘yicha  ichki  audit  xizmatining 

tavsiyalarini  hamda  moliya-xo‘jalik  faoliyati  samaradorligini 

oshirishga,  korporativ  boshqaruvni  takomillashtirishga  doir 

umumlashtirilgan takliflarni o‘z  ichiga olishi kerak. Yig‘ma hisobot 

ichki  audit  yakunlangandan  keyin  10  kun  mobaynida  tugallanishi 

zarur. 

Yig‘ma  hisobotlar  bevosita  Kuzatuv  kengashiga  uning  ko‘rib 

chiqish  va  tasdiqlashi  uchun  taqdim  etiladi.  Hisobotlar  nusxalari 

tasdiqlangandan  keyin  ijro  etuvchi  organiga  taqdim  etilishi  kerak. 

Ijro etuvchi organi ichki audit natijasida aniqlangan kamchiliklarni 

bartaraf etish chora-tadbirlarini ko‘rishi shart. 

Ichki  audit  xizmati  tekshirish  davomida  aniqlangan  qonun 

buzilishlarini  bartaraf  etish,  shuningdek  umuman  aksiyadorlik 

jamiyatining  moliya-xo‘jalik  faoliyati  samaradorligini  oshirish 

---

 

179 

bo‘yicha  chora-tadbirlarning  o‘z  vaqtida  va  zarur  darajada 

bajarilishi ustidan nazorat o‘rnatishi kerak. 

Ichki audit xizmati quydagilar bo‘yicha javobgar hisoblanadi: 

- o‘tkazilgan tekshirishlar natijalari buzib ko‘rsatilganligi; 

-  taqdim  etilgan  yoki  xizmat  vazifalarining  bajarilishi 

munosabati  bilan  ma’lum  bo‘lgan  aksiyadorlik  jamiyatining  sirini 

tashkil etadigan axborotning maxfiyligiga rioya qilinmaganligi; 

- olingan hujjatlarning saqlanishi va qaytarilishi ta’minlanishi. 

Ichki  audit  xizmati  auditorlik  tekshirishlari  davomida 

aniqlangan  qonunni  buzishlarni  bartaraf  etish  va  moliya-xo‘jalik 

faoliyati  samaradorligini  oshirish  yuzasidan  ko‘rilgan  chora-

tadbirlarga  baho  berilishi  uchun  javob  beradi.  Kuzatuv  kengashi 

har  chorakda  ichki  audit  xizmatining  tekshirishlar  natijalari 

to‘g‘risidagi  hisobotini  eshitadi,  aniqlangan  kamchiliklarni  bartaraf 

etish  va  korxonaning  moliya-xo‘jalik  faoliyati  samaradorligini 

oshirish yuzasidan chora-tadbirlar ko‘radi.  

Rivojlangan  mamlakatlar  amaliyotida  direktorlar  kengashi 

ichki  audit  xizmatidan  quyidagi  funksiyalarni  bajarishni  talab 

qiladi

46

: 

-  biznes  jarayoni  va  birlashgan  nazorat  tizimining  davomli 

tahlilini yuritish; 

- nazorat tizimlarining ko‘lami va samaradorligini baholash; 

- boshqaruv va moliyaviy faoliyatning ustidan doimiy nazoratni 

olib borish; 

-  korporativ  missiya,  siyosat  va  vazifalardagi  yutuqlarni 

baholash; 

- resurslardan samaraliroq foydalanish yo‘llarini aniqlash; 

- kompaniya aktivlarining qiymati va mavjudligini tasdiqlash; 

- 

yuzaga 

kelishi 

mumkin 

bo‘lgan 

xatoliklar 

yoki 

tovlamachiliklarga qarshi maxsus tekshirishlarni o‘tkazish; 

- bitimlar va ularning ijrosini tahlil qilish; 

- bitimlar bo‘yicha muammolarni aniqlash; 

-  tashkilot  qiymati  va  ish  yuritish  yoki  etika  kodekslari 

tahlilini o‘tkazish; 

 

 

                                                           

46

 Bob  Tricker.  Corporate  governance:  principles,  policies  and  practices.  –  UK.:  Oxford  university  press, 

2012. – P. 375 

---

 

180