O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

Xoldin

g 

Kontser

n 

Kontsortsiu

m 

Konglomera

t 

Karte

l 

Moliya

-

sanoat 

guruhi 

..... 

..... 

..... 

..... 

..... 

..... 

 

3.  Aksiyadorlik  jamiyatlarining  xolding  kompaniyasiga 

birlashuvi  qaysi  holatlarda  afzallik  kasb  etadi  va  qaysi  holatlarda 

muammolar yuzaga keltirishi mumkin? 

Afzallik kasb etadigan 

tomonlar  

Muammolarga sabab bo‘lishi 

mumkin bo‘lgan holatlar 

1. 

2. 

...

 

1. 

2. 

... 

  

4. 

O‘zbekistonda 

moliya-sanoat 

guruhlari 

faoliyatini 

rivojlantirish  bo‘yicha  imkoniyatlar  va  to‘siq  bo‘layotgan  holatlar 

bo‘yicha quyidagi jadvalni to‘ldiring. 

Imkoniyatlar 

To‘siqlar 

1. 

2. 

...

 

1. 

2. 

... 

  

 

 

 

---

 

341 

 

 

XVI bob. KORPORATIV BOSHQARUVDA FOYDANI  

TAQSIMLASH MEXANIZMI 

 

16.1. Aksiyadorlik jamiyatlarida foydani taqsimlash va dividend 

siyosatining tashkiliy xususiyatlari 

 

Aksiyadorlik  jamiyatlarida  foydani  taqsimlash  masalasi 

korporativ  boshqaruv  oldidagi  jiddiy  masalalardan  biridir.  Chunki 

har bir aksiyador kiritgan ulushidan kelib chiqqan holda foydaning 

tegishli  qismini  olishga  intiladi.  Boshqa  tomondan  aksiyadorlik 

jamiyatining  hisobot  davrini  foyda  bilan  yakunlashini  ta’minlagan 

boshqaruvchilar  ham  foydaning  ma’lum  bir  qismini  mukofot 

tarzdida  olishni  xohlaydi.  Shuningdek  aksiyadorlar  oldida 

aksiyadorlik  jamiyati  faoliyatini  yanada  rivojlantirish  maqsadida 

erishilgan  foydani  reinvestitsiyalash  masalasi  ham  turadi.  Foydani 

taqsimlashda yuqorida keltirilayotgan har bir jihat inobatga olinishi 

shart.  Aks  holda  tomonlar  o‘rtasida  manfaatlar  to‘qnashuvi, 

natijada  esa  korporativ  nizolar  yuzaga  kelishiga  sabab  bo‘lishi 

mumkin.  Bundan  tashqari  foydaning  aksiyadorlar  o‘rtasida 

taqsimlanishida  faoliyatni  kengaytirish  maqsadida  qo‘shimcha 

resurslar  jalb  qilish  imkoniyatlarini  ham  hisobga  olish  lozim. 

Umuman  korporativ  boshqaruvda  foydani  taqsimlash  mexanizmi 

haqida quyida to‘xtalib o‘tamiz.   

O‘zbekiston  Respublikasi  Soliq  kodeksi,  “Mahsulot  (ishlar, 

xizmatlar)ni  ishlab  chiqarish  va  sotish  xarajatlarining  tarkibi 

hamda  moliyaviy  natijalarni  shakllantirish  tartibi  to‘g‘risida”gi 

Nizom  asosida  aksiyadorlik  jamiyatlari  moliyaviy-xo‘jalik  faoliyati 

hisobot  davri  yakunlari  bo‘yicha  moliyaviy  natija  shakllantiriladi. 

Bunda  barcha  soliq  majburiyatlari  bajarilgach,  korxona  ixtiyorida 

qolgan foyda taqsimlanmagan foydaga o‘tkaziladi. 

Aksiyadorlik  jamiyatlari  ustavida  nazarda  tutilgan,  ammo 

ustav kapitalining o‘n besh foizidan kam bo‘lmagan miqdorda zaxira 

fondi  tashkil  etiladi.  Zaxira  fondi  ustavda  belgilangan  miqdorga 

etguniga  qadar  sof  foydadan  har  yilgi  majburiy  ajratmalar  orqali 

shakllantiriladi. Foydadan har yilgi ajratmalarning miqdori jamiyat 

ustavida  nazarda  tutiladi,  ammo  bu  miqdor  jamiyat  ustavida 

---

 

342 

belgilangan  miqdorga  etguniga  qadar  sof  foydaning  besh  foizidan 

kam  bo‘lmasligi  kerak.  Bundan  ko‘rinib  turibdiki,  korporativ 

boshqaruvda  foydani  taqsimlashda  zaxira  fondlarini  shakllantirish 

masalalariga e’tibor qaratiladi. 

Boshqa  mablag‘lar  mavjud  bo‘lmagan  taqdirda,  jamiyatning 

zaxira  fondi  jamiyatning  zararlari  o‘rnini  qoplash,  jamiyatning 

korporativ  obligatsiyalarini  muomaladan  chiqarish,  imtiyozli 

aksiyalar  bo‘yicha  dividendlar  to‘lash  va  jamiyatning  aksiyalarini 

qaytarib  sotib  olish  uchun  mo‘ljallanadi.  Bunda  zaxira  fondidan 

boshqa  maqsadlar  uchun  foydalanish  mumkin  emas.  Aksiyadorlik 

jamiyatlarida  ustav  asosida  kelgusi  davr  xarajatlari  bilan  bog‘liq 

boshqa fondlar ham tashkil etilishi mumkin. 

Korporativ  boshqaruvda  foydani  taqsimlash  masalasi  avvalo 

Kuzatuv  kengashi  tomonidan  ko‘rib  chiqiladi.  So‘ngra  Kuzatuv 

kengashi  tomonidan  aksiyadorlar  umumiy  yig‘ilishiga  masala 

kiritiladi.  Bunda  foydani  taqsimlashda  zaxira  fondiga  ajratmalar 

qilish, reinvestitsiyalash natijasida qo‘shimcha aksiyalar chiqarish, 

oddiy  va  imtiyozli  aksiyalar  bo‘yicha  dividendlar  to‘lash  masalalari 

ko‘rib  chiqilishi  va  aksiyadorlar  umumiy  yig‘ilishida  muhokama 

qilinib tegishli qarorlar qabul qilinadi. 

Dividend