O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

 

© 

“Iqtisod-moliya” nashriyoti, 2019 

 

---

 

3 

Akajonlarim Do‘stiyor va Sirojiddin  

Elmirzayevlarning yorqin xotirasiga 

 bag‘ishlayman! 

 

 

 

 

KIRISH 

 

Bozor  qonuniyatlarini  hisobga  olgan  holda  ijtimoiy-iqtisodiy 

taraqqiyot 

yo‘nalishlari 

belgilangan 

davlatlarda 

korporativ 

boshqaruv  amaliyotiga  doimiy  ravishda  diqqat-e’tibor  qaratilgan, 

desak  mubolag‘a  bo‘lmaydi.  Shu  boisdan  mazkur  masala  xalqaro 

iqtisodiy  tashkilotlarning  ham  e’tiboridan  chetda  qolmasdan 

kelmoqda.  Xususan,  Jahon  banki  guruhi  tomonidan  har  yili  e’lon 

qilib  kelinayotgan  “Biznes  yuritish”  (Doing  Business)  hisobotlarida 

biznes  yuritishga  ta’sir  etuvchi  muhim  omil  sifatida  minoritar 

investorlar  huquqlarini  himoya  qilish  holati  alohida  davlatlar 

kesimida  tahlil  qilinib,  reyting  tuzib  chiqilmoqda.  Shuningdek 

Iqtisodiy  hamkorlik  va  taraqqiyot  tashkiloti  tomonidan  2015-yilda 

hozirgi  real  shart-sharoitlardan  kelib  chiqqan  holda  “Korporativ 

boshqaruv prinsiplari” qayta e’lon qilinganligi

1

korporativ boshqaruv 

amaliyotining  milliy  va  jahon  iqtisodiyoti  uchun  qay  darajada 

muhimligini ko‘rsatmoqda. 

Respublikamizda  ham  iqtisodiy  taraqqiyotni  ta’minlash 

maqsadida  korporativ  tuzilmalar,  xususan  aksiyadorlik  jamiyatlari 

faoliyatini  samarali  tashkil  etish  maqsadida  qator  islohotlar 

o‘tkazilmoqda.  2017-2021-yillarda  O‘zbekiston  Respublikasini 

yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida “korporativ 

boshqaruvning  zamonaviy  standart  va  usullarini  joriy  etish, 

korxonalarni  strategik  boshqarishda  aksiyadorlarning  rolini 

kuchaytirish”

2

 masalasi  alohida  belgilab  qo‘yildi.  Bunda  korporativ 

boshqaruv  tizimi  samaradorligini  oshirish,  aksiyadorlik  jami-

yatlarida  axborotlarni  oshkor  qilish  va  faoliyat  shaffofligini 

ta’minlash,  aksiyadorlar,  shu  jumladan  minoritar  aksiyadorlar 

                                                           

1

 

http://www.doingbusiness.org

, 

https://www.oecd.org/daf/ca/Corporate-Governance-Principles-

ENG.pdf

 

2

 O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  “O‘zbekiston  Respublikasini  yanada  rivojlantirish  bo‘yicha 

Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 4947-sonli Farmonidan. 

---

 

4 

huquqlarini  himoya  qilish  kabi  jihatlarga  ustuvor  darajada  e’tibor 

qaratilmoqda.  Keltirilayotgan  jihatlar  mamlakatimizdagi  aksiya-

dorlik  jamiyatlarining  investitsion  jozibadorligini  ta’minlashda 

alohida  ahamiyat  kasb  etishini  ham  shu  o‘rinda  qayd  etib  o‘tish 

zarur. 

Yuqoridagilardan  kelib  chiqqan  holda  iqtisodiy  sohalar 

bo‘yicha tayyorlanayotgan mutaxassislarning zamonaviy korporativ 

boshqaruv  xususida 

yetarli  darajada  bilim, 

malaka 

va 

ko‘nikmalarga  ega  bo‘lishini  ta’minlash  iqtisodiy  oliy  o‘quv  yurtlari 

oldida turgan dolzarb masalalardan biridir. Bunda esa aksiyadorlik 

jamiyatlari  (umuman,  barcha  korporativ  tuzilmalar)  faoliyati 

bo‘yicha real amaliyot va bu boradagi ilg‘or xorij tajribalari asosida 

o‘quv  adabiyotlari  yaratish  va  ta’lim  tizimiga  joriy  etish  maqsadga 

muvofiq sanaladi.     

Respublikamizda tayyorlanib kelinayotgan 5A230601 – “Davlat 

moliyasini boshqarish”, 5A230602 – “Korporativ moliya va qimmatli 

qog‘ozlar  bozori”,  5A230603  –  “Investitsiyalarni  boshqarish” 

magistratura  mutaxassisliklari  uchun  mo‘ljallab  nashrga  tayyor-

langan  va  taqdim  etilayotgan  “Zamonaviy  korporativ  boshqaruv” 

darsligi aynan aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvning 

amaldagi mexanizmi, rivojlangan davlatlar ilg‘or tajribalari, xalqaro 

tashkilotlar 

tomonidan 

belgilangan 

korporativ 

boshqaruv 

prinsiplarini qamrab olgan. 

Fan  dasturi  asosida  darslikda  korporativ  boshqaruvning 

nazariy  asoslari,  korporativ boshqaruvning  zamonaviy  uslublari  va 

modellari,  korporativ  tuzilma  sifatida  aksiyadorlik  jamiyatlari 

faoliyati  tashkiliy  asoslari,  aksiyadorlik  jamiyatlarida  boshqaruv 

organlari,  aksiyadorlar  umumiy  yig‘ilishini  tashkil  etish,  o‘tkazish 

va  rasmiylashtirish,  korporativ  nizolarning  oldini  olish  va 

manfaatlar  to‘qnashuvini  samarali  boshqarish,  aksiyadorlik 

jamiyatlari  faoliyat  samaradorligini  baholash,  korporativ  boshqa-

ruvda  ichki  nazorat  tizimi,  korporativ  boshqaruvda  axborotlarni 

oshkor  etish  va  shaffoflik,  minoritar  aksiyadorlar  va  ularning 

huquqlarini  ta’minlash,  davlat  ulushi  mavjud  aksiyadorlik 

jamiyatlarida korporativ boshqaruv, korporativ moliyaviy siyosat va 

uning  asosiy  yo‘nalishlari,  aksiyadorlik  jamiyatlarida  qimmatli 

---

 

5 

qog‘ozlar muomalasi, aksiyalarni ochiq obuna tartibida joylashtirish 

operatsiyalarini  tashkil  etish  va  o‘tkazish,  korporativ  birlashmalar 

tashkil  etish  va  ularning  faoliyat  mexanizmi,  korporativ  boshqa-

ruvda  foydani  taqsimlash  mexanizmining  qo‘llanilishi,  aksiyadorlik 

jamiyatlari 

tomonidan 

yirik 

bitimlar 

tuzish, 

aksiyadorlik 

jamiyatlarini  qayta  tashkil  etish  va  tugatish  masalalari  atroflicha 

o‘rganilganligiga guvoh bo‘lish mumkin. Har bir bob bo‘yicha amaliy 

misollar,  xorijiy  tajribalardan  misollar  keltirilganligi  darslikning 

mazmunan boyishiga xizmat qilgan. 

Xususan,  Darslikning  “Korporativ  boshqaruvning  nazariy 

asoslari”  birinchi  bobida  korporativ  boshqaruvning  mohiyati, 

maqsadi  va  vazifalari,  korporativ  boshqaruv  ishtirokchilari, 

korporativ boshqaruv  nazariyalari, korporativ boshqaruv va korpo-

rativ menejment, korporativ boshqaruv prinsiplari,  O‘zbekistonda 

korporativ boshqaruvning tashkiliy va huquqiy asoslari, korporativ 

boshqaruv  kodeksining  qo‘llanish  xususiyatlari  xususida  fikr 

yuritilgan.  

Darslikning “Korporativ boshqaruvning zamonaviy uslublari va 

modellari”  nomli  ikkinchi  bobida  xalqaro  darajada  tan  olingan 

korporativ  boshqaruv  modellariga  umumiy  tavsif,  Anglo-amerika 

modeli  xususiyatlari,  Korporativ  boshqaruvning  nemis  modeli, 

korporativ boshqaruvning yapon modeli, Korporativ boshqaruvning 

oilaviy modeli kabilar batafsil yoritilgan.   

Darslikning  “Korporativ  tuzilma  sifatida  aksiyadorlik  jamiyat-

lari  faoliyati  tashkiliy  asoslari”  nomli  uchinchi  bobida  aksiyadorlik 

jamiyatlarining vujudga kelishi va rivojlanish evolyutsiyasi, aksiya-

dorlik  jamiyatlarining  afzalliklari  va  kamchiliklari,  aksiyadorlik 

jamiyatlari tashkiliy asoslari bayon qilingan.  

Darslikning  “Aksiyadorlik  jamiyatlarida  boshqaruv  organlari” 

nomli  to‘rtinchi  bobida  aksiyadorlik  jamiyatlari  tashkiliy  tuzilmasi 

va boshqaruv organlari tarkibi ,  aksiyadorlar  umumiy  yig‘ilishi  va 

uning  vakolat  doirasi,  kuzatuv  kengashi  va  uning  korporativ 

boshqaruvdagi  roli,  ijroiya  organi  tashkiliy  tuzilishi  va  faoliyat 

mexanizmi yoritilganligiga guvoh bo‘lish mumkin. 

Darslikning  “Aksiyadorlar  umumiy  yig‘ilishini  tashkil  etish, 

o‘tkazish  va  rasmiylashtirish”  nomli  beshinchi  bobida  aksiyadorlar 

---

 

6 

umumiy  yig‘ilishining  tashkil  etilishi,  aksiyadorlar  umumiy 

yig‘ilishida  ovoz  berish  va  ovoz  natijalarini  rasmiylashtirish, 

aksiyadorlar  umumiy  yig‘ilishini  tashkil  etish  va  o‘tkazishning 

amaldagi holati atroflicha tadqiq qilingan. 

Darslikning  “Korporativ  boshqaruv  tizimini  baholash”  nomli 

oltinchi  bobida  korporativ  boshqaruv  tizimini  baholashning 

tashkiliy  jihatlari  o‘rganilgan,  aksiyadorlik  jamiyatlarida korporativ 

boshqaruv tizimini baholash natijalari tahlil qilingan.  

Darslikning “Korporativ nizolarning oldini olish va manfaatlar 

to‘qnashuvini  samarali  boshqarish”  nomli  yettinchi  bobida 

korporativ  nizolar,  ularning  yuzaga  kelish  sabablari  va 

tasniflanishi,  manfaatlar  to‘qnashuvini  samarali  boshqarish  prin-

siplari, manfaatlar qarama-qarshiligi kelib chiqishining oldini olish, 

manfaatlar  qarama-qarshiligini  boshqarish  va  bartaraf  qilish  kabi 

masalalarga e’ibor qaratilgan.   

Darslikning  “Korporativ  boshqaruvda  ichki  nazorat  tizimi” 

nomli sakkizinchi bobida ichki nazorat tizimining tashkiliy jihatlari 

va  amal  qilish  mexanizmi,  taftish  komissiyasi  faoliyat  mexanizmi, 

ichki audit xizmati faoliyat mexanizmi 

 haqida fikr yuritilgan. 

Darslikning “Korporativ boshqaruvda hisobdorlik, axborotlarni 

oshkor  etish  va  shaffoflik”  nomli  to‘qqizinchi  bobida  korporativ 

boshqaruvda  hisobdorlik,  axborotlarni  oshkor  etish  va  shaffoflikni 

ta’minlashning  tashkiliy  xususiyatlari,  axborotlar  oshkoraligini 

ta’minlash  maqsadida  aksiyadorlik  jamiyatlari  korporativ  veb-

saytlarida e’lon qilinadigan axborotlar, aksiyadorlik jamiyatlarining 

emitent sifatida axborotlarni oshkor etishlari bo‘yicha talablar 

bayon qilingan. 

Darslikning  “Minoritar  aksiyadorlar  va  ularning  huquqlarini 

ta’minlash”  nomli  o‘ninchi  bobida  aksiyadorlarning  huquqlari  va 

ularga  amal  qilishi,  minoritar  aksiyadorlar  va  ular  huquqlarini 

himoya  qilish,  aksiyadorlar  huquqlarini  himoya  qilish  tartiblari 

keltirilgan. 

Darslikning  “Davlat  ulushi  mavjud  aksiyadorlik  jamiyatlarida 

korporativ  boshqaruv”  nomli  o‘n  birinchi  bobida  davlat  va 

korporativ  tuzilmalar  o‘rtasidagi  moliyaviy  munosabatlarning 

iqtisodiy  mohiyati,  korporativ  boshqaruvda  davlat  ishtirokining 

---

 

7 

o‘ziga  xos  xususiyatlari,  oltin  aksiya  amaliyoti  va  uning 

O‘zbekistonda  qo‘llanilish  xususiyatlari  o‘rganilgan,  aksiyadorlik 

jamiyatlarida davlat ishtirokining amaldagi holati tahlil qilingan. 

Darslikning  “Korporativ  moliyaviy  siyosat  va  uning  asosiy 

yo‘nalishlari”  nomli  o‘n  ikkinchi  bobida  korporativ  moliyaviy 

munosabatlar  tizimi,  korporativ  moliyani  boshqarishning  tashkiliy 

xususiyatlari va konsepsiyalari, korporativ moliyaviy siyosat asosiy 

yo‘nalishlari tadqiq qilingan.  

Darslikning  “Aksiyadorlik  jamiyatlarida  qimmatli  qog‘ozlar 

muomalasini  tashkil etish”  nomli  o‘n  uchinchi bobida  aksiyadorlik 

jamiyatlarida qimmatli qog‘ozlar muomalasining nazariy va tashkiliy 

jihatlari,  aksiyadorlik  jamiyatlari  aksiyalarini  va  boshqa  qimmatli 

qog‘ozlarini  joylashtirish  hamda  olish  tartibi  bayon  etilgan, 

aksiyadorlik  jamiyatlarida  qimmatli  qog‘ozlar  muomalasi  amaldagi 

holati tahlil qilingan 

Darslikning  “Aksiyalarni  ochiq  obuna  tartibida  joylashtirish 

operatsiyalarini  tashkil  etish  va  o‘tkazish”  nomli  o‘n  to‘rtinchi 

bobida aksiyalarni ochiq obuna tartibida joylashtirishning iqtisodiy 

mohiyati,  afzalliklari  va  kamchiliklari,  aksiyalarni  ommaviy 

joylashtirish  amaliyotini  tashkil  etish  va  o‘tkazish  bosqichlari, 

mamlakatimizda  aksiyalarni  ommaviy  joylashtirish  amaliyoti 

keltirilganligiga guvoh bo‘lish mumkin. 

Darslikning  “Korporativ  birlashmalar  va  ularda  korporativ 

boshqaruv  mexanizmi”  nomli  o‘n  beshinchi  bobida  korporativ 

birlashishlarning  iqtisodiy  mohiyati,  bozor  iqtisodiyoti  sharoitidagi 

ahamiyati  va  amalga  oshirilishi,  korporativ  birlashmalarning  tur-

lari, o‘zbekistonda xoldinglar faoliyat mexanizmi bayon qilingan.

 

Darslikning  “Korporativ  boshqaruvda  foydani  taqsimlash 

mexanizmi”  nomli  o‘n  oltinchi  bobida  aksiyadorlik  jamiyatlarida 

foydani  taqsimlash  va  dividend  siyosatining  tashkiliy  xususiyatlari 

keltirilgan  va  aksiyadorlik  jamiyatlari  dividend  siyosatining 

amaldagi holati tahlil qilingan. 

Darslikning “Aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan yirik bitimlar 

tuzish”  nomli  o‘n  yettinchi  bobida  aksiyadorlik  jamiyatlarida  yirik 

bitimlar  tuzish  tartibi,  aksiyadorlik  jamiyatining  affillangan 

shaxslari bilan bitimlar tuzish amaliyoti keltirilgan. 

---

 

8 

Darslikning  “Aksiyadorlik  jamiyatini  qayta  tashkil  etish  va 

tugatish” nomli o‘n sakkizinchi bobida aksiyadorlik jamiyatini qayta 

tashkil  etish,  mamlakatimizda  qo‘shib  yuborish,  qo‘shib  olishga 

oldindan  rozilik  berish  tartibi,  aksiyadorlik  jamiyatlarini  tugatish 

tartibi bayon qilingan. 

Darslikdagi  “Davlat  va  korporativ  tuzilmalar  o‘rtasidagi 

moliyaviy  munosabatlarning  iqtisodiy  mohiyati”  nomli  11.1-

paragrafi Toshkent moliya instituti “Moliyaviy menejment” kafedrasi 

katta o‘qituvchisi J.J.Qurbonov tomonidan yozilgan. 

Darslikni  tayyorlashda  mahalliy  olimlar  qatori  xorijiy  olimlar 

ilmiy 

tadqiqot 

ishlaridan, 

xalqaro 

hisobotlardan 

keng 

foydalanilganligini ham qayd etib o‘tish zarur. 

Har  bir  bob  yuzasidan  amaliyot  darslari  uchun  keltirilgan 

qator  topshiriqlar  talaba  va  magisrantlarni  masala  yuzasidan 

mustaqil  mushohada  yuritishga  undaydi  va  fikrlash  doirasini 

kengaytirishga xizmat qiladi. Bunda klasterli topshiriqlar, T-sxema 

bo‘yicha  topshiriqlar,  muammoli  vaziyatlar  bo‘yicha  fikrlar 

bildirishga  yo‘naltiradigan  masalalar  o‘rganuvchining    o‘z  fikrini 

bayon etishini rivojlantirishida ham ahamiyatga ega. 

Har  bir  mavzu  bo‘yicha  keltirilgan  nazorat  savollari,  test 

variantlari  talabalarning  mavzu  bo‘yicha  bilimlarini  mustaqil 

tekshirish imkonini beradi va ma’ruza darslarini mustahkamlashga 

xizmat qiladi. 

Darslik 5A230601 – “Davlat moliyasini boshqarish”, 5A230602 

–  “Korporativ  moliya  va  qimmatli  qog‘ozlar  bozori”,  5A230603  – 

“Investitsiyalarni  boshqarish”,  5A230604  –  “Xalqaro  moliya” 

magistratura  mutaxassisliklari  uchun  mo‘ljallab  nashrga  tayyor-

langan  bo‘lsa-da,  undan  boshqa  iqtisodiy  yo‘nalishlar  va  mutaxas-

sisliklar,  xususan  5231900  –  “Korporativ  boshqaruv”  bakalavriat 

yo‘nalishi,  5A231901  –  “Korporativ  boshqaruv”  magistratura 

mutaxassisligi 

talabalari, 

korporativ 

boshqaruv, 

moliyaviy 

menejment,  korporativ  moliya  sohalari  bo‘yicha  tadqiqotlar  olib 

borayotgan  ilmiy  izlanuvchilar  va  amaliyotchi  mutaxassislar  ham 

foydalanishlari mumkin.