O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

Ta’lim  beruvchining  didaktik  xatti-
xarakatlari
» modeliga karatmokchimiz. 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
21
 
 
Yukorida tasvirlangan ta’lim beruvchining didaktik xatti-xarakatlari modeli bir 
maxsus  soxani  rejalashtirish  maksadida  kullanishi  mumkin.azariy  dars  va  amaliy 
mashg‘ulotlarni  tug‘ri  rejalashtirish  uchun,  ta’lim  beruvchi  o‘zining  vaziyatidan 
boshlashi  lozim,  ya’ni  «Mavzuni  ilm-fanning  eng  so‘nggi  zamonaviy  talablariga 
muvofik  o‘rgata  olamanmi  yoki  buning  uchun  men  yana  aloxida  tayyorlanishim 
kerakmi?»  xamda  «Biror  ishlab  chiqarilgan  nazariy  dars  rejasi  yoki  amaliy 
mashg‘ulotlarning rejasi bormi?» degan savolga javob berishi kerak. Bundan keyin, 
ta’lim  beruvchi  ta’lim  oluvchilarning  dastlabki  bilim  va  ko‘nikmalarini  aniklab 
olishi lozim.Buning uchun kuyidagi asosiy savollar kuyilishi lozim: 
Nazariy  dars  yoki  amaliy  mashg‘ulotlarni  o‘tkazish  uchun  ta’lim 
oluvchilarning dastlabki bilimlari kay darajada? 
•  Nazariy  dars  va  amaliy  mashg‘ulotlarni  o‘tkazish  uchun  kanday  shart-
sharoitlar mavjud? 
• Kanday o‘kuv mazmunlar o‘rgatilishi ko‘ 
• llbzda tutilmokda? 
Rejalashtirish  uchun  yukoridagi  savollarni  o‘rganib  chikish  -  nazariy  dars  va 
amaliy  mashg‘ulotning  boshka  barcha  tayyorlash  xarakatlariga  asosdir.  Bu 
tushunchalar  va  savollar  o‘rtasidagi  bog‘liklikni  quyida  ko‘rsatilgan  omillar  aniq 
ko‘rsatadi. 
Maksadlar: Nima uchun ? 
Xar  bir  nazariy  dars  va  xar  bir  amaliy  mashg‘ulot  oldindan  belgilangan 
maksadlarga  rioya  kilishi  lozim.  Odatda  O‘kuv  dasturi  asosida  belgilashimiz 
mumkin  bulgan  aniq  bir  maqsadga  erishilishi  lozim.  Maqsadlar  yozma  ravishda 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
22
 
nazariy  dars  rejasiga  kiritiladi  va  maksad  erishilgan-erishilmaganligi  test  va 
topshiriqlar yordamida tekshiriladi va mustaxkamlanadi. 
Mazmunlar: Nima ? 
Belgilangan o‘quv maksadlarga muvofiq ravishda bilimlar soxaning mazmuni 
(shu jumladan ko‘nikmalar va o‘zini tutish tarzlari) belgilanadi. Bu mazmunlar bir 
tomondan  keraqli  dastlabki  bilimlarni  (nazariy  dars  mazmunini)  va  boshka 
tomondan  topshiriklarni  bajarish  uchun  kerakli  maxsus  bilimlarni  (amaliy 
mashg‘ulot mazmunini) inobatga olishi kerak. 
Metod: Kay tarzda ? 
Agar  maqsadlar  va  mazmunlar  aniq  bo‘lsa,  aynan  shunday  metodlar  tanlab 
olinishi  kerakki,  ular  shu  maqsad  va  mazmunlarni  o‘lchanadigan  natijalarga 
aylantira olishlari lozim. Bu munosabatda "an’anaviy" va "interfaol metodlar" deb 
atalgan metodlar ta’lim beruvchi tomonidan tanlab olinadi va qo‘llanadi.\ 
 SHaroitlar: Nimalar yordamida ? 
SHaroitlar  deganda,  birinchi  navbatda  moddiy-texnik  shart-sharoitlar 
tushuniladi.  Bir  tomondan,  moddiy-texnik  sharoitlar.  ya’ni  binolar,  sinfxonalar, 
o‘kuv  ustaxonalar,  laboratoriyalar,  ularning  jixozlanganlik  darajasi,  instrumentlar, 
chikim  materiallarning  umumiy  xolati  va  xokazo,  chunki  ular  ma’lum  sifat 
standartlariga javob berishi kerak. 
Boshka  tomondan  esa,  o‘quv  vositalari  tushuniladi,  chunki  ular  o‘quv 
jarayondagi  bilimlarni  o‘zlashtirilishiga  yordam  beradi.  o‘quv  maksadlariga 
mo‘ljallangan ko‘plab o‘quv vositalari mavjud. Lekin gap vositalarning ko‘pligida 
emas, balki muayyan o‘quv maksadiga erishish uchun ma’qul keladigan vositalarni 
tanlab olishdadir. 
Tashkillashtirish: Bu kanday amalga oshiriladi ? 
YUkorida  aytilgan  xamma  narsalar  vakt  omilini  inobatga  olgan  xolda  tashkil 
kilinishi  kerak.  CHunki  xar  bir  nazariy  dars  va  xar  bir  amaliy  mashg‘ulot  uchun 
anik  vaqt  me’yorlari  bor  va  aynan  shu  vakt  doirasida  o‘quv  maksadlarga  erishish 
lozim. Buning uchun nafakat puxta reja, balki unumli tashknllashtirish xam kerak. 
Vakt  davri,  vakt  davomi  va  ukuv  joyi  -  tashknllashtirish  jarayonida  belgilanadi. 
Urgatish va urganishni tashkil kilishning xilma-xil imkoniyatlari mavjud. 
Natijalar: Maqsadga erishildimi ? 
Nazariy  dars  yoki  amaliy  mashg‘ulotning  oxirida  maqsadlarga  erishilgan-
erishilmaganligi tekshirilishi kerak. Buning uchun baxolash vositalari, metodlari va 
mezonlari  belgilanishi  lozim.  Buning  imkoniyatlari  -  mashkdar,  ogzaki  va  yozma 
testlar xamda imtixonlar. Ular ta’lim oluvchilarning kobiliyatlari, bilim, kunikma va 
malakalarini baxolash nmkoniyatini yaratadi. 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
23
 
O‘qitish va o‘qish sikli- nazariy dars va amaliy mashg‘ulotlarni rejalashtirish 
omillariga  asoslangan  bo‘lib,  nazariy  dars  va  amaliy  mashg‘ulotlar  rejalashtirish, 
amalga  oshirish  xamda  xulosa  chikarish  boskichlariga  taallukli  didaktik  xatti-
xarakatlarni tushuntiradi  
Bu siklda nazariy dars va amaliy mashg‘ulot bir-biridan ajratilmaydi. 
1-boskich: 
Nazariy dars va amaliy mashg‘ulotga nisbatan inobatga olinishi kerak bo‘lgan 
mavjud  vaziyat  va  dastlabki  shart-sharoitlarni  o‘rganish.  SHu  o‘rinda  3  xil  taxlil, 
ya’ni  adresatlar  (ta’lim  oluvchilar)  taxlili,  shart-sharoitlar  taxlili  va  maxsus  soxa 
(mazmun)  taxlili  amalga  oshirilishi  lozim.  Bu  taxlillar  odatda  boshlanishida, 
natijalari esa keyinrok kerak buladi. 
 
O‘qitish va o‘qish sikli. 
2-boskich: 
O‘quv dasturi asosida o‘quv maksadlarni belgilash yoki aniklash. Nazariy dars 
va amaliy mashg‘ulot uchun maxsus o‘quv maksadlar belgilab oli 
3- bosqich: 
Nazariy  dars  yoki  amaliy  mashg‘ulot  rejasini  tuzish.  Bu  rejada  barcha 
mazmunlar,  mavzular,  rejalashtirilgan  metodlar,  tanlab  olingan  o‘quv-didaktik 
materiallarga  muvofik  xolda  o‘quv  vositalar  xamda  umumiy  vakt  taqsimoti  aks 
etadi. 
Bu  rejada  nafakat  ta’lim  beruvchining  xatti-xarakatlari,  balki  ta’lim 
oluvchilarning  rejalashtirilgan  xatti-xarakatlari  xam  ko‘rsatilsa  maqsadga  muvofiq 
bo‘ladi. 
4-boskich: 
O‘quv-didaktik  materiallarni  tayyorlash,  chunki  ular  amalga  oshirish 
bosqichining  asosiy  dastlabki  shartlaridan  biridir.  Agar  tayyor  materiallar  bor 
bo‘lsa,  ularning  orasidan  to‘g‘ri  keladiganlari  tanlab  olinadi.  Agar  tayyor  o‘quv-
didaktik  materiallar  yoki  o‘quv  vositalar  bo‘lmasa,  ular  ishlab  chikarilishi  kerak. 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
24
 
Odatda bosma o‘quv vositalar,  masalan tarkatma  materiallar,  slaydlar va topshirik 
varakalari kerak bo‘ladi, ularga qo‘shimcha ravishda esa matnli o‘quv adabiyotlari 
ishlatiladi.  Xuddi  shunga  o‘xshab  darsdan  oldin  plakat  loyixalari  va  plakatlarning 
o‘zi ishlab chikiladi. 
5-boskich: 
Rejalashtirish va tashkillashtirish asosida nazariy dars va amaliy mashg‘ulotni 
amalga  oshirish  (o‘tkazish).  Bu  degani,  barcha  o‘quv  vositalari  bilan  jixozlangan 
sinfxona  xamda,  kerak  bo‘lsa,  ustaxonada  joylashgan  o‘quv  burchagi  va  vaqt 
etarlicha bo‘lishi kerak. 
6-boskich: 
Nazariy dars va amaliy mashg‘ulot davomida o‘zlashtirilgan nazariy bilimlarni 
baxolash.  Bir  tomondan,  bu  -  ta’lim  oluvchilar  keraqli  bilimlarni  o‘zlashtirib 
olganliklarining nazorati. YA’ni «Ta’lim oluvchilar maksadga erishishdimi?» degan 
savolga javob berilishi kerak. 
Boshka  tomondan  esa,  ta’lim  beruvchi  uchun  uz-uzini  xamda  ishining  sifati 
kanday  bulganligi  tekshirish.  YA’ni  «Men  oldimga  kuygan  maksadlarimga 
erishdimmi?» degan savolga javob berilishi kerak. Ikkala xolda xam o‘lchanadigan 
natijalar bo‘lishi muximdir.