O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

1-rasm. Kompenentlilik va kompetensiya tushunchalarining an’anaviy 
ta’limdagi bog‘lanishi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2-rasm.. Kompenentlilik va kompetensiya tushunchalarining kompenetli 
ta’limdagi bog‘lanishi. 
hamda  ularni  kasbiy  faoliyatda  qo‘llay  olishi  bilan  ifodalanadi.  Mazkur  o'rinda 
«kompetentlik»  tushunchasining  mohiyati  ham  to  ia  ochiladi,  u  quyidagi  ikki 
ko'rinishda  namoyon  bo'ladi:  kompetentlik  talabalaming  shaxsiy  sifatlari  to'plami 
hamda  kasbiy  sohaning  tayanch  talablari  sifatida.  Shunday  qilib,  tayanch 
kompetentlik  oliy  pedagogik  ta’limning  har  bir  bosqichi  uchun  ta’lim  bloklari  va 
o'quv  fanlari  darajasida  aniqlanadi.  Tayanch  kompetentlik  tartibini  belgilashda 
kasbiy  pedagogik  ta’limning  asosiy  maqsadlariga  muvofiq  ijtimoiy  va  shaxsiy 
tajribaning  mohiyati,  ijtimoiy  jamiyatda  kasbiy  faoliyatni  tashkil  etish  jarayonida 
hayotiy  ko'nikmalami  egallashga  imkon  beruvchi  asosiy  turlar  muhim  ahamiyat 
kasb etadi. Ushbu nuqtai nazardan ular quyidagi kompetentlik turlariga bo'linadi: 
1.  Yaxlit-mazmunli  kompetentlik.  Bu  talabaning  qadriyatli  yo'nalishlari  bilan 
bog'liq, uning ijtimoiy borliqni his eta bilishi va tushunish qobiliyati, mustaqil hayot 
yo'lini  topa  olishi,  o'zining  ijtimoiy  jamiyatdagi  roli  va  o'mini  anglab  yetishi, 
harakatlami  tashkil  etishda  aniq  maqsadni  belgilash  hamda  qaror  qabul  qilish 
malakasi, dunyoqarashi bilan bog'liq kompetentlik, u talaba uchun o'quv va boshqa 
vaziyatlarda o'zini aniqlash mexanizmini ta’minlaydi. Talabaning individual ta’lim 
 
KOMPETENTLIK 
 
KOMPETENSIYA
 
 
KOMPETENTLIK 
 
 
 
KOMPETENSIYA
 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
163
 
yo'nalishi  va  uning  hayotiy  faoliyatining  umumiy  dasturi  ana  shu  kompetentlikka 
bog'liq. 
2.  Ijtimoiy-madaniy  kompetentlik.  Talaba  chuqur  o'zlashtirishi  zarur  bo'lgan 
bilim  va  faoliyat  tajribasining  doirasi  bo'lib,  milliy  va  umuminsoniy  madaniyatlar 
xususiyatlari,  inson  va  insoniyat  hayotining  ma’naviy-axloqiy  asoslari,  oilaviy  va 
ijtimoiy an’analaming madaniy asoslari, inson hayotida fan va dinning roli, ularning 
moddiy borliqqa ta’siri, turmush va dam olish borasidagi bilimlar,  masalan, bo‘sh 
vaqtni samarali tashkil etish usullarini bilishi. 
3.  0  ‘quv-bilish  kompetentligi,  bu  talabaning  o  ‘rganilayotgan  aniq  obyektlar 
bilan  bogliq  mantiqiy,  metodologik  va  ijtimoiy  faoliyati  elementlaridan  iborat 
boMgan  mustaqil  fikrlash  kompetentliklarining  to‘plami  boMib,  unga  maqsadni 
ko‘ra  bilish,  faoliyatni  rejalashtirish,  uning  mazmunini  tahlil  qilish,  refleksiya, 
faoliyatga  shaxsiy  baho  berish  borasidagi  bilim  va  malakalari  kiradi.  0 
‘rganilayotgan  obyektlarga  nisbatan  talabalarni  kreativ  ko‘nikmalari,  ya’ni 
bilimlami bevosita borliqdan olish, nostandart vaziyatlarda muammoni hal etishning 
harakat usullari va evristik metodlarini egallaydi. 
4.  Axborot  olish  kompetentligi.  Audio-video  ko'rsatuv  vositalari  va  axborot 
texnologiyalari  yordamida  mustaqil  izlanish,  tahlil  qilish  va  zarur  axborotlami 
tanlab  olish,  ulami  tahlil  etish,  o  ‘zgartirish,  saqlash  va  uzatish  mahorati 
shakllantiriladi.  Ushbu  kompetentlik  talabaning  o‘quv  fanlari  asoslarmi  muhim 
axborotlar asosida o ‘zlashtirishini ta’minlaydi. 
5.  Kommunikativ  kompetentlik.  Ta’lim  oluvchilar  bilan  o'zaro  munosabatlar, 
ulaming  usullari,  muloqot  jarayonida  ustuvor  o  ‘rin  tutuvchi  tilni  o  ‘zlashtirish, 
guruhlarda  ishlash  ko‘nikmalari,  jamoada  turli  xil  manaviy-marifiy  tadbirlami 
tashkil qilish va o‘tkazishni bilishni o‘z ichiga oladi. 
6.  Ijtimoiy-faoliyatli  kompetentlik  fuqarolik  (fuqaro,  kuzatuvchi,  saylovchi, 
vakil  vazifasini  bajaruv^hi),  ijtimoiy-Kasb  sohasi  (iste’molchi,  xaridor,  mijoz, 
ishlab  chiqaruvchi  huquqlari),  oilaviy  munosabatlar  va  majburiyatlar,  iqtisod  va 
huquq masalalari, kasbiy, shuningdek, shaxsiy mavqeini aniqlash borasidagi bilim 
va  tajribalami  egallash(xususan,  Kasb  bozoridagi  mavjud  vaziyatni  tahlil  qilish, 
shaxsiy  va  ijtimoiy  manfaatlami  ko‘zlab,  harakat  qilish  mahorati,  Kasb  hamda 
fuqarolik munosabatlarining odobini bilish)ni anglatadi. 
7.  Shaxsning  o  ‘z-o‘zini  takomillashtirish  kompetentligi  ma’naviy, 
motivatsion,  intellektual  va  amaliy  jihatdan  o‘z-o‘zini  rivojlanitirish,  irodaviy  va 
xissiy  jihatdan  o‘z-o‘zini  boshqara  olish  qaratilgan.  Talaba  shaxsiy  inanfaatlari  va 
imkoniyatlariga  ko‘ra  faoliyat  usullarini  egallaydi,  bu  unga  o‘zida  zamonaviy 
mutaxassisga  xos  boMgan  shaxsiy  va  kasbiy  sifatlarini  rivojlantirish,  texnik 
tafakkurini,  madaniyati  va  hulqini  shakllantirishga  yordam  beradi.  Kasbiy 
kampetentning  rivojlanishi  -  bu  ijodiy  rivojlanish,  pedagog  atrofda  o‘zgarishlarga 
tez  moslasha  olish  va  boshqarish,  tez  kirishish  qobiliyati,  jarayonning  ijtimoiy  - 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
164
 
iqtisodiy  va  ma’naviy  rivojlanishi  pedagogning  kasbiy  darajasiga  bog‘liq. 
zamonaviy  tizimida  bo‘lgan  o‘zgarishlar,  o‘qituvchining  malaka  oshirishga  va 
o‘zining kasbiy kobiliyatlarini oshirishga majbur qiladi, bu degani o‘zining metodik 
kompetentini  oshirishiga  majburligidir.  Zamonaviy  ma’lumotning  asosiy  maqsadi 
jamiyatning,  davlatning,  shaxsning  zamonaviy  tarbiyalarga  mos  bo‘lishi,  har 
tomonlama  rivojlangan  shaxsni  tarbiyalash.  Kasb  ta’limi  o‘qituvchisini  metodik 
kompetentligini  shakllantirishda  pedagogik  hamda  texnik-texnologik  muammoli 
vaziyatni  pedagogik  jarayonni  hosil  qilishga  imkon  beruvchi,  sharoitlaming 
to‘plami  sifatida  qayd  etiladi.  Pedagogik  sharoitlar  mazkur  jarayonni  yuzaga 
keltiribgina  qolmay,  balki  uning  mavjud  holatini  ham  belgilaydi.  Kasb  ta’limi 
o‘qituvchisini  metodik  kompetentligini  shakllantirish  bosqichma-bosqich, 
pedagogik  turkum  fanlarining  integratsiyasi,  ya’ni  didaktik  sintezni  va  fanlararo 
aloqadorlik  darajasida  faoliyatida  pedagogik  hamda  muammoli  -  vaziyatli 
topshiriqlami yechish orqali amalga oshiriladi. 
Kasb ta’limi o‘qituvchisi darsga tayyorlanayotganda har xil metod va usullami 
qo‘llab  yangi  materialni  qanday  bayon  qilishni  o‘ylaydi.  U  o‘quvchilaming 
individual  xususiyatlarini,  ulaming  tajribasi,  jismoniy  rivojlanishi  va  kasb 
unumdorligiga  ta’sir  qiladigan  boshqa  faktorlami  hisobga  olgan  holda  ish 
obyektlarini tanlaydi. Ma’lumki, hozirgi zamon ishiab chiqarishi juda tez sur’atlar 
bilan  rivojlanmoqda.  Kasb  qurollari,  texnologik  jarayonlar  uzluksiz  takomillashib 
bormoqda.  Bu  ma’lum  darajada  kasb  ta’limida  o‘z  aksini  topishi  kerak.  Demak, 
bo‘lajak  o‘qituvchilar  fan  va  texnika  soxasidagi  taraqqiyotni  uzluksiz  kuzatib 
borishi, uiardan ta’lim oluvchilami tushunarli shaklda xabardor qilib turishi va o‘z 
mustaiil faoliyat yurita olish kompetentlik darajalari ustida ishlashi kerak 
Bo'lajak  kasb  ta’limi  o‘qituvchilarining  ta’lim  va  tarbiya  berishida, 
kompetentlik turlariga quyidagilami kiritishimiz mumkin:  

ta’lim berish kompetentligi;  

ta’limning zamonaviy usullarini qo‘Uay olish kompetentligi; tarbiyalay 
olish kompetentligi;  

inson omilini ta’minlovchi fazilati; 

bilimlami holisona baholash va nazorat qila olish kompetentligi; 
Kasb  ta’limi  o‘qituvchisi  pedagogik  faoliyatini  nazorat  qilishda  quyidagi 
jihatlarga:  a)  ta’lim  -  tarbiya  ishining  aniq  maqsadga  yo'naltirilganligim,  ilmiy 
jihatdan asoslanganligini hamda uning mazmunini to‘g‘ri tanlanganligini aniqlash; 
b)  kasbiy  faoliyatning  natijasi  sifatini  aniqlash,  rivojlanish  bosqichlari,  taraqqiyot 
darajasini  belgilash  hamda  istiqboldagi  yo‘nalishlarini  yoritish;  v)  ta’lim  va 
tarbiyaning  muqobil  samarali  uslublarini  ishlab  chiqish,  o  ‘quvchi  va 
o'qituvchilaming  dunyoqarashlarini  shakllantirishga,  pedagogik  jamoaning  barcha 
a’zolari  orasida  o'zaro  ishonchga,  do'stlikka,  hamkorlikka  asoslangan 
munosabatlami  o‘matishga  qaratilgan  yagona  maqsad  sari  intilish  kabi  vazifalami 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
165
 
aniqlashga  e’tibor  berish  zarur.  Pedagogikada  “kompetentlik”  -  bu  talabaning 
shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega kasbiy faoliyatni amalga oshirilishi uchun zarur 
bo'lgan  bilim,  ko'nikma  va  malakalaming  egallanishi  hamda  ularning  kasbiy 
faoliyatda  qo'llay  olishi  bilan  ifodalanadi.  Bitiiruvchilaming  kasbiy  tayyorgarligi 
darajasiga qo'yiluvchi talablar nuqtai nazaridan kompetentlik talabalaming muayyan 
vaziyatlarda  bilim,  malaka  va  faoliyat  usullari  to'plamini  maqsadga  muvofiq 
qo'llash qobiliyatini anglatadi. Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida ta’limning har 
bir bosqichi uchun ta’lim bloklari va o'quv fanlari darajasida tayanch kompetentlik 
aniqlanadi. Tayanch kompetentlik tartibini belgilashda kasbiy pedagogic ta’limning 
asosiy maqsadlariga muvofiq ijtimoiy hamda shaxsiy tajribaning mohiyati, ijtimoiy 
jamiyatda kasbiy faoliyatni tashkil etish jarayonida hayotiy kasb etadi. Ushbu nuqtai 
nazardan  tayanch  kompetentlik:  yaxlit  -  mazmunli,  ijtimoiy  -  madaniy,  o'quv  - 
bilish,  axborot  olish,  kommunikativ,  ijtimoiy  faoliyatli,  shaxsning  o‘z  -o  ‘zini 
takomillashtirish  turlariga  bo'Iinadi.  Kasb  ta’limi  o‘qituvchisining  kasbiy 
shakllanishi  quyidagi  tarzda  namoyon  bo‘ladi:  pedagogik  tizim,  jarayon  va  natija. 
Ijtimoiy  qoidalar  kasbiy  shakllanish  darajasini  baholashda  muhim  asoslar  sifatida 
aks  etadi  va  ular,  o‘z  navbatida,  Davlat  ta’lim  standard  mazmunida  qayd  etiladi. 
Ta’lim  tizimi  faoliyatini  baholashda  uning  samaradorligi  hamda  pedagogic  tizim 
rivoji  bilan  bog‘liq  asosiy  ko‘rsatkichlarini  ajratib  ko‘rsatish  mumkin.  Aynan  ana 
shu  ko‘rsatkichlar  o‘qituvchining  kasbiy  shakllanish  darajasini  baholash  mantiqini 
asoslab beradi. Jamiyatda ta’lim tizimini rivojlantirishning strategik yo‘nalishi – bu 
insonning  turli  sohalarida  maqsadli  mustaqil  faoliyati  asosida  uning  intellekt  va 
ahloqiy  rivojlanishidir.  Jahonning  rivojlangan  davlatlari  qatori  mamlakatimizda 
ham  ta’limdagi  islohotlar  jarayonida  mustaqil  ta’limni  rag‘batlantirish  muhim 
yo‘nalish  sifatida  kelmoqda.  Bolajak  kasb  ta’limi  o‘qituvchisining  metodik 
kompetentligini  shakllantirish  pedagoglami  tayyorlashdagi  murakkab  muammolar 
qatorida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Ayniqsa ta’limni modemizatsiyalash bilan bog‘liq 
islohotlaming joriy bosqichida kasbiy pedagogik faoliyatga moslashish muammosi 
yanada yaqqol namoyon bo‘lmoqda. BoMajak kasb ta’limi o‘qituvchilarini amaliy, 
psixologik,  metodik,  tadqiqotchilik  turlari  bilan  bir  qatorda  kasb  ta’limi 
o‘qituvchisini  metodik  kompetentligini  shakllantirish  bilan  boyib  bormoqda. 
Metodik kompetentlik tashhisi kasbiy shakllanishning mohiyatli xarakteristikalariga 
diagnostik, kommunikativlik, boshqaruv va proyektiv o ‘quvlar guruhlarini kiritish 
lozim.  Pedagogning  bilish  faoliyati  ko‘p  jihatdan  o‘rganilayotgan  narsalaming 
murakkabligi,  dinamikasi,  nostandartligi,  ijtimoiy  hodisalami  ajratib  turadigan 
chegaralaming  ta’siri,  ulami  izlash,  noaniqlik  bilan  belgilanadi,  bu  esa 
kuzatuvchanlik, suhbatdoshning ichki dunyosini modellashtirish malakasini nazarda 
tutadi.  Mazkur  holda  o‘z  -  o‘zini  tartibga  solish  xususiyatlari  o‘z  bilim  va 
malakalarini doimo takomillashtirish zarurati, boshqa odamlarg qaratilgan o‘z xatti 
- harakatini qat’iy muvofiqlashtirish uquvi bilan tavsiflanadi. 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
166
 
Pedagogning  kasbiy  tarbiyalanganlik  layoqatliligini  tadqiq  qilishga 
bag‘ishlangan asarlarda uning quyidagi turlari bilan farq qilinadi: 
-  maxsus  tarbiyalanganlik  layoqatliligi  -  kasbiy  faoliyatini  yetarlicha  yuqori 
darajada egallaganlik, o‘zining kelgusi kasbiy rivojlanishini loyihalash qobiliyati; 
-  ijtimoiy  tarbiyalanganlik  layoqatliligi  -  birgalikdagi  kasbiy  faoliyatrii, 
hamkorlikni  va  shuningdek,  mazkur  kitobda  qabul  qilingan  kasbiy  muloqat 
uslublarini egallaganlik, o‘z kasbi natijalari uchun ijtimoiy mas’ullik. 
Kasb  ta’limi  o  ‘qituvchisining  metodik  kompetentligi,  irodaviy  sifatlar, 
intellektual salohiyat, hissiy sifatlar, amaliy ko‘nikmalar, o‘z-o‘zini boshqara olish 
layoqatlarining  o‘zaro  bog‘liqligi  va  shaxsning  ijtimoiymadaniy  faollik  darajasini 
aks ettiruvchi individual sifatlar asosida shakllantiriladi. 
Yevropa  davlatlarida  shakllangan  an’anaga  muvofiq  kasbiy  malaka 
mutaxassisning  kompetentligi,  uni  shakllantirishga  qaratilgan  ta’lim  tizimi  esa  - 
bilim, ko‘nikma va malakalar darajasi bilan o'lchanadi. Kasb ta’limi o‘qituvchisini 
tayyorlashda  muhim  pedagogik  shart-sharoitlar  sifatida  quyidagilami  e’tirof  etish 
mumkin. 
1.  Zamonaviy  talablarga  javob  bera  oladigan  meyoriy  va  o‘quvmetodik 
hujjatlar  (davlat  ta’lim  standard,  namunaviy  o‘quv  rejalari,  ishchi  o‘quv  rejalari, 
namunaviy  o  ‘quv  dasturlari,  ishchi  dasturlari,  darsliklar,  o‘quv  qoMlanmalar, 
metodik tavsiyanomalar, qo‘shimcha maxsus adabiyotlar, ko'rsatmali vositalar, dars 
ishlanmalari, loyihalar va boshqalar)ning mavjudligi. 
2.  Ilmiy  pedagogik  xodimlar  (professor,  dotsent,  o  ‘qituvchi,  malakali  o‘quv 
ustalari,  texnik  xodimlar)ning  bilim,  ko‘nikma  va  malakalarining  yuksakligi, 
metodik  kompetentlik  darajasining  yetarlicha  shakllanganligi  hamda  ilmiy 
salohiyatga ega bo‘li$hi. 
3.  O‘quv  jarayonining  moddiy-texnik  (o‘quv  binolari,  o‘quv  auditorivalari, 
o‘quv  ustaxonalari,  amaliy-laboratoriya  jihozlari),  axborot  texnologiyalari  (radio, 
televideniye,  kompyuter,  nusxa  ko‘chirish  qurilmalari,  laboratoriya  asbob-
uskunalari, 
magnitofonlar 
(audio, 
video, 
multimediya), 
trenajyorlar, 
kinoproyektorlar,  diaproyektorlar,  texnik  vositalar  majmuining  mavjudligi  va 
hokazolar) jihatdan yetarlicha ta’minlanganligi. 
4. Ijtimoiy va o‘quv-texnologik jihatdan qulay muhit (o'qituvchilar, talabalar, 
rahbarlar  hamda  talabalar,  shuningdek,  talabalaming  o‘zaro  munosabatlari 
mazmuni, yo‘nalishi, maqsadlar birligi va boshqalar) yaratilganligi. 
5.  Tashkiliy  hamda  o‘quv-amaliy  faoliyatning  izchil,  uzluksiz  hamda  tizimli 
yo‘lga  qo‘yilganligi.  Kasb  ta’limi  yo‘nalishi  bo‘yicha  ta’lim  olayotgan  boMajak 
bakalavro‘  qituvchilarda  metodik  kompetentligini  shakllantirishni  bilim  olishga 
qiziqish va qobiliyatni pedagogik madaniyatni takomillashtirishga chorlovchi omil 
sifatida  shakllantirish  lozim.  Muammoni  hal  etishning  muhim  omili  sifatida  kasb 
ta’limi  yo‘nalishi  bo‘yicha  ta’lim  olayotgan  bo‘lajak  bakalavr-o‘qituvchilardan 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
167
 
pedagogik takomillashish, kasbiy bilimlami chuqurlashtirish va malakasini oshirish 
talab  etiladi.  Kasb  ta’limi  o  ‘qituvchisi  metodik  kompetentligi  faoliyatini  aniq  bir 
maqsadga  yo‘naltirishi  va  bu  maqsadga  erishishi  uchun  quyidagi  shartlarga  rioya 
qilishi kerak. 
1.  0‘z  bilimini  mustaqil  oshirish  mazmunini  kasb  ta’limi  o‘qituvchisi 
mutaxassisligi  bo‘yicha  pedagogik  amaliyot  o‘tayotgan  ta’lim  muassasasining 
o‘quv  ustaxonasidagi  aniq  sharoitlarga,  amaliyotning  sharoitlari,  talablariga 
moslashtirishi kerak. 
2. Kasb ta’limi o‘qituvchisi ma’lum maqsad asosida va ma’lum tartibda o‘zida 
quyidagi sifatlami shakllantirib borishi kerak: 
- talabalaming intilishlari, qiziqishlarini chuqur his qilish, tushunish, ulaming 
ma’naviy ehtiyojlarini hisobga ola bilish; 
- talabalar bilan emmotsional aloqa o‘matish, ulaming aqliy, axloqiy va amaliy 
faoliyati tomonlariga faol ta’sir etish. 
3.  Kasb  ta’limi  o‘qituvchisi  umumiy  pedagogika,  psixologiya,  yosh 
fiziologiyasi  va  gigiyenasi,  texnika  va  texnologiya  fanlari  bo‘yicha  savollar 
ro‘yxatini mustaqil o‘rganib chiqishlari shart. 
4.  Kasb  ta’limi  o‘qituvchisi  o‘zining  pedagogik  mahoratini  oshirish  ustida 
ishlash tizimining eng samarali usullari, yo‘llarini tanlab olishi, texnologik jarayon 
va texnik obyektlamito‘g‘ri tanlab faoliyat ko‘rsatishi kerak. 
5.  Kasb  ta’limi  o‘qituvchisi  aniq  sharoitlami  hisobga  olgan  holda  va  ularga 
mos  tarzda  individual  tarzda  yoki  jamoa  bilan  birga  o  ‘z  bilimini  oshirish 
shakllaridan foydalanishi, amaliy mashqlar bajarishi maqsadga muvofiq. 
6. Kasb ta’limi o‘qituvchisi o‘z bilimlarini oshirishni doimiy ijodiy izlanishlar 
tarzida tashkil etish va ma’lum maqsadga yo‘naltirish zarur. Buriing uchun u: 
- ijodiy izlanishlar jarayonini boshqarishga moyil boMishi; 
- ijodiy izlanishlaming samaradorligi o'qituvchining pedagogik, psixologik va 
nazariy tayyorgarligiga bog‘liq bo'lishini esda tutishi lozim.