О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo texnologiya instituti

Atmosferega tashlanayotgan gaz chang chiqindilari 

Atmosferaga 

Tashlanayot-

gan 

gaz yoki 

chang 

chiqindilari 

ning manbalari 

Gaz-chang 

chiqindilar-ning 

tarkibi 

Gazsi 

nomi 

chang 

Chiqindilar-

ning 

miqdori,  

m

3

/soat 

CHMCH 

mg\m

3

 

Tozalash 

usullari, 

Tozalagic

h jihozlar 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

 

 

Tozalash

ga 

berila-

yotgan 

Atmosf

e- 

raga 

tozala 

mas-

dan 

tashla-

nayot 

gan 

Tozalashga 

berilayot 

gan 

Atmos- 

feraga 

tozala-

masdan 

tashlana-

yotgan 

 

Polivinil-

xlorid ishlab 

chiqarish 

Gaz xolatda 

Uglerod 

oksidi 

CO, 

Uglerod 

(II)oksidi, 

Vodorod 

sulfid H

2

S

 

 

- 

 

2 

 

1 

 

6 

 

5 

 

0,5 

 

3 

 

Regene- 

rativ 

distruk-tiv 

 

 

Oqova suvlarni tozalash

 

Oqova 

suvlarning 

turlari 

Oqova suvning 

hajmi, m

3

/soat 

Ifloslanti 

ruvchilar 

tarkibi, 

        g/l 

Tozalash 

usullari  

Tozalagich 

moslamalar 

va jihozlar 

Tozalangan 

suvni 

ishlatish 

yо‘llari 

Tozala-

nayotgan 

Tashlab 

yubori-

layotgan 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

Maishiy oqova 

suv 

 

 

 

 

Erigan xoldagi 

organik 

brikma 

Mexanik 

biologik 

Filtr 

aerotenka 

Aylanma 

sikl 

 

Korxonaning (sex, 

bо‘limning) suv bilan ta’minlanishi 

Suv bilan 

ta’minlash 

manbasi 

Suvdan foydalanish meyori 

m

3

/soat 

Aylanma 

harakatdagi 

suvning hajmi,     

m

3

/soat 

Toza suvni 

tejash, 

          % 

Loyiha buyicha 

Aslida 

1 

2 

3 

4 

5 

Korxona 

qudug‘i 

12 

10 

9 

85 

 

 

 

35 

8. MEHNATNI MUHOFAZA QILISH, FUQORO MUHOFAZASI 

Mehnatni muhofaza qilish 

Zamonaviy  ilmiy-texnika  rivoji  talablariga  faqat  xar  tomonlama  chuqur  tahlil 

etib  ishlab  chiqilgan  mehnat  muhofazasi  majmua  tizimigina  javob  bera  oladi  va 

uning  zaminida  ishlab  chiqarishga  yuqori  samarali  va  xavfsiz  yangi  texnika  va 

texnologiyalar,  mehnatni  tashkil  qilishning  ilg‘or  usullarini  tadbiq  qilish  yetadi. 

Ushbu soxa uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlash xozirgi kun talabidir.  

Shu maksad tufayli Davlatimiz xavfsiz ish sharoitini ta’minlash borasida 

doimiy  g‘amxо‘rlik  qilib  kelmoqda.  Bu  soxada  nazariy  va  amaliy  masalalarni 

muvaffaqiyati bilan amalga 

oshirish  maqsadida  hukumat  о‘zining  dastlabki 

qadamlaridan boshlab birmuncha huquqiy, texnik va tashkiliy chora-tadbirlarini 

ishlab chiqdi, amalga oshirdi. 

Mehnatni  muhofaza  qilish  qonuniyatlari  О‘zbekiston  Respublikasi 

Konstitusiyasi, О‘zbekiston Respublikasi mehnat qonunlari Kodekslari asosida olib 

boriladi. Mehnatni muhofaza qilishning qator masalalari Konstitusiyada aks 

ettirilgan. Mehnatkashlarni xavfsiz va sog‘lom mehnat sharoiti bilan ta’minlashni 

Davlat  о‘zini  asosiy  vazifasi  deb  hisoblaydi,  buning  uchun  zarur  bо‘lgan  chora-

tadbirlarni  qonun  asosida  amalga  oshiradi.  О‘zbekiston  Respublikasi  Oliy 

Kengashining 1992 yil 8-dekabrida 12-chaqiriq P-sessiyasida tasdiqlangan 

Konstitusiyani 18-20, 27, 29, 36-42 moddalarida muhofaza qilish masalalari bayon 

etilgan. 

Shu bilan bir katorda davlatimizda sanoat korxonalarini mexanizasiyalashtirish, 

avtomatlashtirish va sanoat korxonalari texnologiyasiga yangidan yangi fan va 

texnika yutuqlarini joriy etish natijasida ishlab chiqarish sanitar-gigiyenik sharoiti 

yaxshilanib  bormokda.  Lekin ba’zi bir uchastkalarda zararli ish sharoiti b

о‘lgan 

joylar va muxit uchrab turadi. Mehnat qonuniyatiga asosan bunday joylarda 

ishlovchilar uchun ustama xaqi t

о‘lanadi  yoki ish soati qisqartiladi. Ish soatini 

qisqartirilishi natijasida ishchi zararli b

о‘lgan muhitda kamroq bо‘ladi va u bilan 

kamroq zararlanadi. K

о‘pgina kimyo sanoat korxonalarida ish soati kuniga 4 yoki 6 

soatli belgilangan. Bundan ishlovchilarni 30 % lari foydalanadilar. 

 

36 

Mehnatni muhofaza qilishni talablarini tashviqot qilish, amalga oshirish, 

rejalashtirish uchun xujjatlar tayyorlashda 1 iyul 1984 yildan amalda b

о‘lgan 

Davlatimiz tasdiqlagan (MXSS) mehnat xavfsizligi standartlar sistemasi mavjud. 

  Men loyxolayotgan obyekt SH

о‘rtangaz kimyo majmuasi SN-241-71 ga 

asosan  chikindi tashlash buyicha 1-sinfga kiradi. 

Obyektning sanitar ximoya zanasi SNiP -2.01.03-96, SanPin -0046-96 ga kura 

1000m tashkil etadi. 

Ishlab chiqarish binolari havosi tarkibidagi zararli gaz, bug‘, chang, aerozollar 

uchun  YQBCHK sog‘likni saklash vazirligi tomonidan tasdiqlangan  va SN 245-71, 

SN 4088-86ga kiritilgan. 

Korxonad gi xom ashyo maxsulotlari uta zararli modda turlariga kiradi. 

Uglerod  (P)  oksidi  –  rangsiz,  xidsiz  nixoyatda  zaxarli  gaz.Ishlab  chiqarish 

binolarida  SO  ning  miqdori  11  xavoda  0,03  mg  ni  tashkil  etadi.  U  avtomobildan 

chiqayotgan  tutun  gazlarda  xayot  uchun  xavfli  miqdorda 

bо‘ladi.  Shu  sababli 

korxonada ish vaqtida xonalar yaxshi shamollatilgan 

bо‘lishi kerak. 

Korxona  Shamol 

yо‘nalishi  bо‘yicha  SNIP  2.01.01.83  ga  asosan  SHо‘rtan 

GKM orxonasi joylashgan. Bunda zaxarli gaz va changlarni chiqishi xisobga olinib 

Kkorxona  axoli  punktiga  teskari  qilib  joylashtirilgan.  Bu  esa  zaxarli  gaz  va 

changlarni axoli punkitiga yetib kelmasligini ta’minlaydi. 

 Shamol 

yо‘nalishi  bо‘yicha  SNIP  2.01.01.83  ga  asosan  SHо‘rtan  GKM 

Korxonasi  joylashgan.  Bunda  zaxarli  gaz  va  changlarni  chiqishi  xisobga  olinib 

korxona axoli punktiga teskari qilib joylashtirilgan. Bu esa zaxarli gaz va changlarni 

axoli punkitiga yetib kelmasligini ta’minlaydi. 

Sanoatda 

qо‘llanadigan zamonaviy uskunalarni yaratish va qо‘llashda umumiy 

xavfsizlik  yullanmasi  sifatida  unifikasiya,jadallashtirish,  kam  quvvat  sarflash, 

ergonomika,  yiriklashtirish,  ishonchlilikni  oshirish  omillari  xisobga  olinadi 

shuningdek, 

uskunalarga 

inson 

xususiyatlarini, 

faoliyatini 

ifodalaydigan 

antropometrik,  pisxofiziologik,  psixologik,  gigiyenik  talablar 

qо‘yiladi.  Talablar 

GOST 12.2.032-88 SSBT, GOST 12.2.033-88, GOST 12.2.049-88 ga asoslanadi. 

Uskuna,  moslama-apparatlarni  ishonchlilik  darajasini  oshirish,  baholash, 

shuningdek 

bо‘ladigan  avariya  va  shikastlanishdan  ogoxlantirishda  ishlatilgan 

 

37 

metall-kotishmalarni  mexanik  pishiqligi,  issikliq  ta’siriga  chiday  olishi,  chirishga 

chidamliligi hisobga olinadi. 

GOST  12-2.03.91  KMK  -3-05-98  ga  asosan  “Texnologik  jarayonlarni 

tashkilashtirish  sanitariya  qoidalari va  ishlab  chiqarish  jihozlariga  gigenik talablar” 

ga  muvofiq  tashkil  qilingan.  Xom  ashyo  va  materiallarni  qayta  ishlash  texnologik 

uskunaning pasportida belgilangan talablarga muvofiq amalga oshiriladi. 

Korxonada  Shovqin  va  tebranishni  ish  joylaridagi  ruxsat  etilgan  darajalari 

«Sanoat  korxonalarini  loyixalash  sanitariya  normalar» (SN  245-7)  SaNPIN-0120-

01, SaNPIN-OT21-01 bilan belgilangan. Shovqinni 

yо‘qotish  va undan saqlanishda 

kо‘llanadigan turli tadbir choralar, masalan, xarakatlanuvchi qismlar podshipniklar 

xolatini 

о‘z  vaqtida  tekshirish,  moylash,  detallar  tо‘tashgan  joylarda  bо‘shlik 

bо‘lmasligi,  zarba  bilan  ishlaydigan  qismlarni  yо‘qotish,  aylanuvchi  qismlarni 

muvofiklashtirish,  mexanizmlarning  kobig‘lari  va 

tо‘siqlari qurilmalari mustaxkam 

о‘rnatilganligini tekshirib turish ishlab chiqarishda ahamiyatlidir. Korxonda shovqin 

va  tebranishni 

о‘lchash,  sharoitni  baxolash  maqsadida  turli  xildagi  о‘lchov 

asboblari,  masalan,  SH-3,  SH-60,  SH-71,  ISHV-1,  VSHV-003,  VIP-2,  VIP-3M, 

VVM-201 va boshqalari 

kо‘llaniladi. 

Obektda  sanitar-gigiyenik  xolatini  yaxshilash  borasida  korxona  xonalarini, 

maydonlarini  yoritish  aloxida 

о‘rinda  turadi.  Chunki  tо‘g‘ri  va  rejali  yoritilgan 

xonalarda  ish  unumdorligi  oshadi,  tolikish  kamayadi  va  korxonaning  xavfsizligi 

sharoiti  ta’minlangan.  Yaxshi  yoritilmagan  xonalarda  ishlayotgan  ishchi  atrofda 

joylashtirilgan  narsa  va  buyumlarni  yaxshi 

kо‘rmaydi,  ishlab  chiqarish  sharoitiga 

moslashaolmaydi, natijada, ishchi mehnat faoliyatida 

kо‘zni  kо‘shimcha zо‘riqishi 

vujudga keladi. Xaddan yuqori yoritish ham 

kо‘zga yomon ta’sir kо‘rsatadi. Yaxshi 

normada  yoritilmagan  ishlab  chiqarish  xonalarida  baxtsiz  xodisaga  olib  keladigan 

xolat-xavf  paydo 

bо‘ladi.  Korxonada  binolari,  maydonlari  uchun  tabiiy 

yoritilishning  normalari  tabiiy  yoritish  koeffisiyentlariga  asoslanib  “Qurilish  koida  

va  normalariga  (SNiP-2.01.05-98)  asosan  qabul  qilingan.  SNiP-2.01.05-98  ga 

asosan  barcha  bajarilayotgan  ishlar  yoritilish  darajasiga  qarab 

tо‘qqiz  xilga 

bо‘lingan  va  ular  uchun  tabiiy  yoritish  koeffisiyenti  belgilangan.  Masalan  yon 

tomondan  yoritilishda  I-IX  ishlar  uchun  TYOK  -  3,5  dan  0,1 % gacha,  aralash 

 

38 

yoritilishda  esa  TYOK  -10  dan  0,5%  gacha 

bо‘lishi  kerak.  Yoritish  tizimlarini 

turlarini tanlash asosan bajarilayotgan ishning texnologik jarayoniga, kategoriyasiga 

bog‘lik 

bо‘lib SNiP-2.01.05-98 asosida belgilanadi. . Kechki smenalarda esa,sun’iy 

yoritishdan foydalaniladi, yoritilish lyumensisent lampalardan foydalaniladi.  

Korxona binolarini SanPIN-0058-96, QMQ-2.04.05-97, GOST.12.1.005-98 ga 

asosan  shamollatish tabiiy va su’niy yul bilan olib boriladi. Shomollatish natijasida 

ishlab chikarish binolaridagi zaxarli , ifloslangan, uta kizigan va sovigan toza xavo 

bilan  almashtiriladi.Su’niy  shamollatish  mexanik  kurilmalar-shamollatgichlar  va 

ejektorlar  yordamida  uzatuvchi,  suruvchi  yoki  uzatuvchi-suruvchi  shamollatish 

kurilmalarida amalga oshiriladi. Kimyo sanoati korxonalarida markozlashgan isitish 

tizimidan foydalaniladi. Isitish suv, bug, xavo yordamida amalga oshiriladi. 

Shuningdek  korxonada elektr uskunalari tanlash, 

о‘rnatish, ishlatishda mavjud 

bо‘lgan  qonun  qoida  meyorlariga  GOST  12.1.019  –  79  ga  asosan  amal  kilinishi 

talab  qilingan.  Kimyo,  neftni  kayta  ishlash,  neft kimyosi  sanoati  korxonalarida 

portlash  va  yong‘in  xavfi 

bо‘lgan  texnologik  jarayonni  amalga  oshirishda 

qо‘llanadigan  elektr  usunalarni  tuzilishiga  aloxida  talab  joriy  qilingan.  Elektr 

qurilmalari 

о‘rnatish  qoidasiga  asosan  ishlatiladigan  moddalarni  yong‘inga  va 

portlashga  xavfliligini  xisobga  olib  binolarni,  tashqi  qurilmalarni  yong‘indan  va 

portlashdan xavfli binolarga ajratiladi. Korxona  binolari 

tо‘rta sinfdan P - I  sinfiga 

suyuqlik  bug‘larini  chaqnash  harorati  45 

0

S  dan  yuqori 

bо‘lgan  suyuqliklar 

saqlanadigan yoki ishlatiladigan binolarga kiradi. 

Korxonada ta’sir etuvchi zaxarli gaz va chang bilan ishlovchi sexlarda ishchi va 

xizmatchilar  tomonidan  shaxsiy  ximoya  vositalari  bilan  ta’minlanganlar.  GOST 

12.4.103-83  ga  binoan  maxsus  kiymlar  bir  necha  turga 

bо‘lingan  umumiy 

foydalanadigan,  namdan  ximoyalaydigan,  suv 

о‘tmaydigan,  radioaktiv  ta’siridan 

ximoyalaydigan,  rentgen  nuridan  himoyalaydigan.  Kislota  va  ishqor  neft 

maxsulotlaridan  himoyalaydigan  chang  va  organik  erituvchilardan,  zaxarli 

moddalardan,  issiqlikdan,  elektr  ta’siridan  himoyalaydigan  xillari  mavjud.  GOST 

12.4034-85 (Nafas  olish  organlarini  ximoyalash  vositalari)  ishlash uslubi, 

bо‘yicha 

turlari  va  sinflanishga  qarab 

tо‘siqlovchi  va  filtrlovchiga  farqlanadi.  Korxonada 

atmosferadagi  zararli  moddalarni  tarkibi  miqdoriga  qarab  sanoatda  ishlab 

 

39 

chiqaradigan gazniqoblarni A, V, G, YE, KA, SO, M, BKF turlari 

qо‘llanadi. Ularni 

saqlash kafolat muddati 3-4 yil. Nam 

bо‘lmagan, quruq, suvsiz binolarda saqlashni 

tavsiya  etiladi.  Nafas  olish  organlari  shaxsiy  ximoya  vositalari     nafas  olish 

organlarini  turli  kasalliklarni  keltirib  chiqariuvchi  mikroblardan  va  toksinlardan 

muhofaza qiladi. 

  Gazniqoblar ikki turga 

bо‘linadi: 

1. Filtirlovchi gazniqolar ( GP 5, GP 7, GP 9, PDF 2SH); 

2. Ajratuvchi gazniqoblar (IP 46 IP 48). 

Nafas olish organlarning eng oddiy himoya vositalari: 

1. Resperator; 

2. Changga qarshi matoli niqoblar; 

3. Paxta dokali bog‘gich. 

SHо‘rtan GKM korxonasida  SNIP- 2.08.12.98 ga asosan ishchi-xizmatchilar 

uchun dam olish, ovqatlanish, uy va ish kiyimlarini saqlash xonasi, zararsizlantirish, 

yuvish-yuvinish  va  boshqa  madaniy-sanitariya  xizmatlari  uchun 

mо‘ljallangan 

qо‘shimcha  binolar  qurilgan.  Shu  bilan  birga  korxonada  bо‘sh  vaqtlarni  yaxshi 

о‘tkazish  uchun  Kirgulida  madaniyat  saroyi,  sport  tadioni,  kinoteatrlar,  konsert 

zallari, klublar, kutubxonalar va boshqa shu kabilar ishlab turibdi. 

Qо‘llanadigan  modda  va  materiallarning  yong‘in-portlash  xavfliligi 

kо‘rsatgichlarini texnologik jaroyon kо‘rsatgichlari bilan taqqoslash natijasida ishlab 

chiqarish korxonalarini yong‘in xavfsizligi 

bо‘yicha kategoriyalari aniqlanadi. 

Korxonada 

yong‘in 

va 

portlash 

xavfsizligi, 

ularni 

rejalashtirish, 

tashkillashtirish  va  olib  borish  SNIP-2.01.02-04  ga  asosan  “Yong‘in  xavfsizligi”  

Umumiy talablariga ONTP 24/86 ga asosan“Portlash xavfi” ligi buyicha A sinfga – 

yonuvchi gazlar, alanganadigan suyuqliklar ya’ni  (t 

2

 <28

0

S)

qо‘llanadigan korxona, 

xonalar kiradi.  

Korxona  binolarining  yong‘in  xavfsizligi  ularning 

о‘tga  chilamlilik  darajasi 

bilan  aniqlangan.  SNIP  2.09.12-98  ga  asosan  qurilish  materiallari  

bо‘yicha 

yonmaydigan, qiyin yonadigan xillari mavjud. 

Yong‘in  yoki  avariya  sodir 

bо‘lishida  odmlrni  xavfsiz  boshqa  joyga  chiqish 

yо‘llari  bо‘lishi  binolarni  loyihalashda,  qurishda  hisobga  olingan.  Yong‘in 

 

40 

havfsizligi 

norma 

qodalariga 

asosan 

evakuasiya 

yо‘llari 

о‘tga 

chidamlimateriallardan  tayyorlangan,  harakat 

yо‘lida  hech  qanday  tо‘siqlar 

yо‘q.Korxona binosida 2ta chiqish evakuasiya yо‘llari mavjud. 

Korxonada  yonginga  krshi  suv  ta’minoti  SNIP  -2.04.02.86  ga  asosan 

belgilangan.katta mikdorda suv saklaydigan suv xavzasi mavjud. 

Yong‘inni 

о‘chirish  vositalarini  tanlash,  qо‘llash  ishlab  chiqarish 

texnologiyasiga,  xomashyoni  kimyoviy-fizikaviy  xossalariga,  maxsulotlarni 

xususiyatlariga, 

qо‘shimcha  zararli  xolatlarni  paydo  bо‘lishiga,  о‘tni  uchiruvchi 

vositani  riaksiyaga  kirishi  qobilyatiga,  yonish  jaroyonini  davom  etishiga  yong‘inni 

uchirish usullariga bog‘lik.  Korxonada yong‘inni uchiradigan birlamchi va stasionar 

vositalar  mavjud.  Bino  va  yong‘in  suv  ma’nbalari 

yо‘lkalari  hamda  yong‘in 

vositalari  va  uskunalariga  boradigan 

yо‘lkalar  doimo  bо‘sh  bо‘lishi,  binolar 

oralig‘idagi  yong‘inga  qarshi  masofa  uzulmalarida  materiallar  uskunalar 

bо‘sh 

idishlar taxlashga ruxsat etilmaydi. 

SNiP 2.04.09.07 ga asosan korxonada yongindan darak barish aloka vositalari 

urnatilgan.  Yong‘in xakida tezlikda darak-xabar berish uchun yuqori xavfli 

xisoblangan texnologik uskunalarda, ishlab chiqarish binolarida, omborlarda 

darakchi vositalar 

о‘rnatiladi.   Ventilyasiya  tizimi  yong‘indan  darak  beruvchi 

signalizasiya  bilan  birlashtirilgin(SNIP  2.04.02 84., GOST  12.2.2002.89,  SNiP 

2.04.09.07)  

bо‘yicha о‘rnatilgan.   Yong‘in haqida tez xabar berish uchun yuqori 

havfli  hisoblangan  texnologik  uskunalarda,  ishlab  chiqarish  binolarida,  omborlarda 

darakchi vositalari SNIP-2.04.02-84, GOST 12.2.2002.89 ga asosan 

о‘rnatilgan. Bu 

vositalar yonayotgan manba, joyni 

о‘z vaqtida aniqlashga yordam beradi. 

  

SHо‘rtan GKM Korxonasida kо‘ngilli о‘t о‘chirish drujinasi tashkil qilingan. 

Yashinni yer ustida joylashgan inshoatlarga ta’siri ikki xil 

bо‘ladi. Yashinni yer 

ustidagi  inshoot,  qurilmalarga 

tо‘g‘ri  urilishi  buzilishga,  yonuvchi  modda  va 

materiallarni 

alangalanishiga 

olib 

keladi. 

Yashinni 

ikkilamchi 

ta’siri 

ximoyalanuvchi  bino  va  inshootlarni  metall  konturiga  yashin  urilish  vaqtida 

zaryadlarni  elektrostatik  va  elektromagnitli  induksiyalanish  bilan  boradi.  Natijada 

uchqunlanish  bilan  bog‘liq  xavfli  vaziyat  vujudga  keladi.  Korxonada  yashinni 

birlamchi  va  ikkilamchi  ta’siridan  mumkin 

bо‘ladigan  yonish,  portlash,  buzilish 

 

41 

xodislarini  oldini  olish  maqsadida  SN  305-79  ga  asosan  muhim  tadbir  choralar 

kо‘rilgan. О‘zakli yashin qaytargichni balandligi (h 60 m va undan kam bо‘lganda 

himoya zonasi asosi doiradan iborat 

bо‘lgan konus shaklida tasvirlanib, zona radiusi 

r = 1,5 h ga  teng  deb  olingan.Shu  sabab  korxonada  yagindan  ximoyalanish 

maksadidi “yashin kaytorgichlar 

 

FUQORO MUHOFAZASI 

Mamlakatimiz  milliy  davlat  siyosatining  asosiy 

yо‘nalishlaridan  biri  aholini 

va  xududlarni  tabiiy  va  texnogen  favqulotda  vaziyatlardan  muhofaza  qilish, 

xavfsizlikni  ta’minlash,  barqaror  iqtisodiy  rivojlanishga  erishishdan  iboratdir. 

Prezident  I.A.Karimov  shu  masalaning  dolzarbligini  e’tiborga  olib, 

о‘zining 

«

О‘zbekiston  XXI  asr  bо‘sag‘asida:  xavfsizlikka  taxdid,  barqarorlik  shartlari  va 

taraqqiyot  kafolatlari»  nomli  asarlarida  «Siyosatimizning  asl  moxiyati  aholi 

xavfsizligini  ta’minlash,  ularni  turli  ofatlar  va  favqulotda  vaziyatlardan  ximoya 

qilishdir»  deb  ta’kidlab 

о‘tadilar.  Shunday  ekan  favqulodda  vaziyatlarni  oldindan 

aniqlash  va  aholini 

bо‘lishi  mumkin  bо‘lgan  xavfdan  ogoxlantirish  borasida 

samarali  tadbirlar 

о‘tkazish, favqulotda vaziyat yuz berganda tezkor xarakat qilish, 

insonlarning  qurbon 

bо‘lishiga  yо‘l  qо‘ymaslik,  iqtisodiy  zararni  kam  bо‘lishini, 

xavfsizlikni 

о‘z vaqtida ta’minlash bular hammasi asosiy masalalardan biridir. 1994 

yil  4-martda 

О‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  FV  vazirligining  tashkil 

etilishi 

tо‘g‘risidagi farmoni e’lon qilindi. 

Fuqoro muhofazasiga oid xuquqiy va meyoriy hujjatlar. 

О‘zbekiston  Respublikasida  Fuqoro  muhofazasiga  oid  quyidagi  xuquqiy 

meyoriy hujjatlar va Vazirlar mahkamasining qarorlari kuchga kiritilgan. 

О‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  mahkamasining  143  sonli  “О‘zbekiston 

Respublikasi Favqulotda Vaziyatlar Vazirligini” tashkil etish 

tо‘g‘risidagi qarori 11 

aprel 1996y. 

О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi “Aholi va hududlarning tabiy hamda 

texnogen  xususiyatli  Favqulotda  vaziyatlardan  muhofaza  qilish 

tо‘g‘risida” 20 

avgust 1999y. 

 

42 

“

SHо‘rtangaz  kimyo  majmuasi”  Qashqadaryo  viloyati  G‘uzor  tumanida 

joylashgan,  aholidan  (1000)m  uzoqlikda.  Aholiga  zaxarli  gaz,  chang  yetmasligi 

uchun yon atrofi daraxtlar bilan 

о‘ralgan. 

Fuqoro himoyasining asosiy vazifalari: 

1.Aholini umumqirg‘in qurollardan saqlash. 

2.  Xalq 

xо‘jaligi  korxonalarining  urush  sharoitida  ishlash  turg‘unligini 

oshirish. 

3. Qutqaruv va tiklovchi ishlarini olib borish.  

Korxonada  fuqoro  muhofazasini  tashkil  qilish  omillari  yuqoridagilardan 

iborat. 

“

SHо‘rtangaz kimyo majmuasi” da sodir bо‘lishi mumkin bо‘lgan favqulotda 

vaziyatlar.  Korxonada fuqoro muhofazasini tashkil etish. 

Korxonada  yong‘in  va  portlashga  xavfli  moddalar  mavjudligi  yuzasidan, 

korxonada   

-  tabiiy, 

-  texnogen, 

- ekologik tusdagi favqulotda vaziyatlar sodir 

bо‘lishi mumkin. 

Korxona  teritoriyasida  sodir 

bо‘lishi  mumkin  bо‘lgan  xavfli  xodisalarga: 

zilzila, yong‘in, portlash, kimyoviy zaharlanish kiradi. Korxona yong‘in xavfsizligi 

bо‘yicha “A” guruxiga taaluqlidir. 

Obyektda  chang  va  zaharli  gazlar  mavjudligi  ularning  miqdori  saqlanish 

qoidalari  deganda  asosan  atrof  muhitga  kuchli  ta’sir  qiluvchi  va  odamlar  hayotiga 

ta’sir 

kо‘rsatuvchi  omillar  xisoblanadi.  Korxonadagi  avariyalar,  yong‘in  va 

portlashlar  favqulotda  vaziyatlarida  xavfi  tug‘ilganda  va  sodir 

bо‘lgan  xavf 

darajasini 

kо‘rsatadigan ikkita bildirish rejimini belgilanadi. 

Yuqori tayyorgarlik rejimi 

Favqulotda rejim 

Bunday  xollarning  hammasida  xokimyatlarga,  tuzilmalarga,  tibbiy  xizmatga, 

yong‘in xavsizldigi xizmatiga xabar berish kerak. 

Korxonada  mavjud  kuchli  ta’sir  qiluvchi  modda.  Uning  miqdori  saqlanish 

tartibi.  

 

43 

Uglerod  (P)  oksidi  –  rangsiz,  xidsiz  nixoyatda  zaxarli  gaz.Ishlab  chiqarish 

binolarida  SO  ning  miqdori  11  xavoda  0,03  mg  ni  tashkil  etadi.  U  avtomobildan 

chiqayotgan tutun gazlarda xayot uchun xavfli miqdorda 

bо‘ladi. 

Metan  gazi  rangsiz,  xidsiz,  xavodan  ikki  marta  yengil,  molekulyar  og‘irligi 

16,04. qaynash temperaturasi 161,58oS, yonganda rangsiz tutun chiqadi, havo bilan 

aralashib portlash xavfi bor, kuchsiz  zaxarlanishni  keltirib  chiqaradi., bosh og‘rig‘i 

nafas  siqilishi,  puls  tezlashishi,  e’tiborsizliklarga  sabab 

bо‘ladi.  Shu  sababli 

korxonada ish vaqtida xonalar yaxshi shamollatilgan 

bо‘lishi kerak. 

Favqulrdda  Vaziyat  yuz  berganda  “Diqqat  Xammaga”  ovozli  signal  orqali 

ishchi-xizmatchilarga  xabar  qilinadi.  Korxonada  evakuasiya 

yо‘llari  yо‘llari 

mavjuddir,  favqulotda  vaziyatlar 

rо‘y  berganda,  evakuasiya  yо‘llari  tashqi  begona 

buyumlardan xoli, buyumlar bilan 

tо‘ldirib tashlanmagan xolda bо‘ladi. 

Ta’sir  etuvchi  zaxarli  modda  va  chang  bilan  ishlovchi  sexlarda  ishchi  va 

xizmatchilar  obyekt  fuqoro  muhofazasi 

bо‘limi  (FM  shtab)  xodimlari  tomonidan 

shaxsiy ximoya vositalari bilan ta’minlangan. 

Nafas olish organlari shaxsiy ximoya vositalari     nafas olish organlarini turli 

kasalliklarni keltirib chiqariuvchi mikroblardan va toksinlardan muhofaza qiladi. 

Gazniqoblar ikki turga 

bо‘linadi: 

Filtirlovchi gazniqolar ( GP 5, GP 7, GP 9, PDF 2SH); 

Ajratuvchi gazniqoblar (IP 46 IP 48). 

Nafas olish organlarning eng oddiy himoya vositalari: 

Resperator; 

Changga qarshi matoli niqoblar; 

Paxta dokali bog‘gich. 

Teri va nafas olish a’zolarinig himoya qilish vositalari. 

Filtirlovchi himoyalanish niqoblar. 

Inson bir kun davomida 

о‘rtacha hisobida 800 gr qattiq maxsulot, 2l suv va 40 

m

3

  xavo  istemol  qiladi.  Bajarilayotgan  ishning  og‘irligi  va  intensivligiga  bog‘liq 

holda bu 

kо‘rsatgich keng kо‘lamda о‘zgaradi. 

Kam  kislorodli  va  bir  nechta  zaharlimoddalar  saqlangan  havo  zaxarlangan 

hisoblanadi. 

 

44 

Favqulotda vaziyatda avariya qutqaruv ishlarini olib borish. 

Avariya  qutqaruv  va  boshqa  kechiktirib 

bо‘lmaydigan ishlarini rejalashtirish 

va  amalga  oshirishdan  maqsad,  aholini  turli  favqulotda  vaziyatlardan  himoyalash, 

shoshilinch  tibbiy  xizmat 

kо‘rsatish,  avariya  oqibatlarini  qisqartirish  hamda 

vayronalardan insonlarni olib chiqishga qaratilgandir. 

Avariya qutqaruv ishlari quydagi vazifalar orqali olib boriladi. 

FV  xududlarida  razvedka  ishlarini  olib  borish  hamda  xarakatlanish 

yо‘nalishlarini rejalashtirish. 

Bino  qismlari,  vayrona  uyumlari  orasidan  shuningdek  yonayotgan  binolar 

ichidan insonlarni qidirish va olib chiqish. 

Jabirlangan  guruxlarga  ajratgan  xolda  birlamchi  tibbiy  xizmat 

kо‘rsatish 

hamda yaqin ambulatoriyalarga yetkazish. 

Boshqa kechiktirib 

bо‘lmaydigan ishga quydagilar kiradi: 

Insonlarni  ommoviy  piyoda  yoki  transportda  xarakatlanish 

yо‘llarini  ochish 

hamda xavfli jisimlardan tozalash. 

Gaz, elektr, suv quvur tiqimlari va boshqa tizimlarda yuz bergan avariyalarni 

tо‘xtatish, qutqaruv ishlarini о‘tkazish. 

Korxonada  yong‘in  sodir 

bо‘lganda  xarakatlanish  quydagi  tartibda  amalga 

oshiriladi. Sexda germetik buzilib yoki boshqa sabab bilan yong‘in chiqqanda OPD 

turli signalizator ishga tushadi. Bu signalizator ishga tushishi bilan  sexdagi navbat 

korxonaning  yong‘in  xavfsizligi 

bо‘limiga  xabar  beriladi  va  iо‘chilarning  tartibli 

evakuasiyasi  ta’minlanishi  nazorat  qilinadi.  Yong‘in  ixavfsizligi 

bо‘limi  yetib 

kelguncha ishchilar 

о‘zlari OU 2, OU 9,OU 8 yong‘in о‘chirgichlari bilan yong‘inni 

boshqa obyektga 

о‘tib ketmasligini nazorat qiladi. 

Yong‘in  xizmat  xodimlari  bilan  bir  vaqitda  tibbiy  tez  yordam 

kо‘rsatish 

xizmati ham yetib keladi. FV oqibatlari tugatilishi bilan qutqaruv ishlari boshlanadi. 

Tartibni  saqlashga  e’tibor  beriladi.  Yong‘in  yoki  avariya  sodir 

bо‘lishida  odmlrni 

xavfsiz  boshqa  joyga  chiqish 

yо‘llari  bо‘lishi  binolarni  loyihalashda,  qurishda 

hisobga  olingan.  Yong‘in  havfsizligi  norma  qodalariga  asosan  evakuasiya 

yо‘llari 

о‘tga  chidamlimateriallardan  tayyorlangan,  harakat  yо‘lida  hech  qanday  tо‘siqlar 

yо‘q. Korxona binosida 2ta chiqish evakuasiya yо‘llari mavjud. 

 

45 

Korxonada  ishlatiladigan  xom-ashyolar  ma’lum  talab  asosida  omborlarda 

saqlanadi.  Quyosh  nuri 

tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri  tushmaydigan,  yopiq,  quru  joyda 

saqlanadi.Xarorat  30

o

S  dan  yuqori 

bо‘lmagan,  namlik  80%  dan  kо‘p  bо‘lmasligi 

shart. 

Korxonada fuqaro muxofazasining tashkil qilinganligi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Корхона рахбари. ФМ 

 

ФМ штаби бошлиғи 

Хизматларни ташкил этиш 

қидирув 

Ёнғинга қарши  

Авария техника 

алоқа 

Бошқарув органлари 

табиий 

Ум.озиқ-овқат 

 

РҚК ваK K K 

Тартибни сақлаш  

бошқалар  

Тиббий хизматлар 

 

46 

9. IQTISODIY QISM 

Bitiruv ishiningi qtisodiy ko’rsatgichlarini xisoblashga zarur ma’lumotlarni 

royxati va mazmunlari: 

1.  O’rganiladigan ob’ektning qisqa tavsifnomasi: sex, korxona , bo’lim (ish 

rejimi, mehnat sharoiti, smena dabomiyligi va boshqalar). 

2.  Ishlab  chiqarish dasturi ishlab  chiqarilayotgan mahsulotning xajmi, 

nomenkulaturasi, assortimenti, rejasi(natural va qiymat xolda) birligi 

op’ljamiga  

3.  Kapital quyilmalar: bitiruv ishining mavzusiga mos holda, mahsulot birligi 

o’lchamiga xisoblangan (bino, inshoot, uskuna natxi). 

4.  Asosiy ishlab  chiqarishdagi ishchi-xodimlarning ish haqini xisoblash, shtat 

jadvali, soni, stavkalari, tarif raziryadlari va ko’rsatgichlari. 

5.  Yordamchi ishlab chiqarishdagi ishchi-xodimlarning ish xaqini xisoblash. 

6.  Mahsulot tannarxi kalkulyatsiyas: reja va hisobot davrida, doimiy va 

o’zgaruvchan xarajatlar. 

7.  Texniik-iqtisodiy ko’rsatgichlar: foyda, rentabillik, soxa boyicha  kapital 

qoyilmalarning iqtisodiy samaradorlik meyorlari.  

Zarur ma’lumotlarni rejalashtirish, buxgalteriya va kadrlar bo’limidan olish 

mumkin. 

Bitiruv ishining iqtisodiy ko’rsatgichlarni xisoblash uchun zarur bo’lgan 

ma’lumotlarni aniqlash va tahlil maqsadida ruyxat asosida yig’ilgan 

ma’lumotlarning bir nusxasini iqtisod kafedrasiga maslaxatchisiga olib kelish lozim. 

Texnik iqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblash 

Xisob-kitoblar ruyxati bajariladigan ish murakkabligi va xususiyatiga 

bog’liqdir. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar o’rganiladigan texnologiyaning xamma 

ko’rsatgichlariga mos bo’lgan holda to’plangan ma’lumotlar asosida mahsulot 

tannarxini xisoblash uchun moddiy xarajatlar aniqlanadi. 

Bitiruv ishida texnologik tizimdga maxsulot ishlab  chiqarishni oshirish  yoi 

sifatini yaxshilash maqsadida uskunalarni yangilash, import xom ashyosini ishlatish 

va boshqa o’zgartirishlarning ko’zda tutilgan bo’lsa, buholda iqtisodiy ko’rsatgichlar 

ikki usul bilan aniqlanadi(o’zgartirishlarni kiritilishidan oldin va keyin). 

 

47 

Shu  bilan birga bu o’zgarishlarning zarurligini va maqsadga muvofiqligini 

asoslash lozim. 

Ishlab chiqarish dasturi - mahsulotning yillik 

ishlab chiqarish hajmi (natural va qiymat ifodasida) 

№ 

Mahsulot nomi 

О‘lcham 

Bir 

о‘lcham                           

narxi sum 

Natural    

ifodasi 

Qiymat  

ifodasi 

m.s

о‘m. 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

1 

Polivinxlorid 

t 

163 440 

80 000 

13 075 200 

 

Jami 

 

 

 

 

 

Ushbu  jadvalda  loyixa 

bо‘yicha  ishlab  chiqarishga  rejalashtirilgan  mahsulot 

turi, uning 

о‘lchami, natural ifodadagi va qiymati bо‘yicha mahsulotning hajmi va 1 

о‘lcham mahsulotning sotiladigan narxi qayd etiladi. 

Hisob tartibi: 

5  grafada loyixa 

bо‘yicha mahsulotning 1 yillik hajmi qayd etiladi. 

6 grafa = 4 grafa x 5 grafaga. 

1. Korxona i/ch sarflari va ularning guruxlanishi 

 Umumiy 

kо‘rinishda  ishlab  chiqarish  sarf  xarajatlar  (maxsulot,  ishlar, 

xizmatlar  tannarxi)  ishlab  chiqarish  jarayonida 

qо‘llanilgan  tabiiy  resurslar,  xom 

ashyo, materiallar, yoqilg‘i, quvvat, asosiy fondlar, mexnat resurslari, xamda ishlab 

chiqarish  va  maxsulotni  sotishga  sarflangan  boshqa  qolgan  xarajatlarning 

qiymatlarni aks ettiradi. 

Bozor iqtisodiyotiga 

о‘tish munosabati bilan О‘zbekiston Respublikasi Moliya 

Vazirligi  tomonidan  27.01.1995  yil 

№9,  5.02.1999  yili  №  54  karori  bilan 

takomillashtirilgan  “Maxsulot tannarxi  (ishlar, xizmatlar) ni tashkil qiluvchi  sarflar 

tarkibi  va  maxsulot  (ishlar,  xizmatlar)  ni  sotish,  moliya  natijalarni  kelib  chiqish 

tartibi” 

tо‘g‘risidagi yangi Iо‘riqnoma qabul qilingan. 

Ushbu 

Yо‘riqnoma  bо‘yicha  xamma  sarflar  maxsulot  ishlab  chiqarish 

tannarxiga  kiritiladigan  va  ishlab  chiqarish  tannarxiga  kiritilmaydigan  (ammo  ular 

 

48 

davr  xarajatlar  tarkibida  qayd  etilib,  asosiy  faoliyat  foydasida  inobatga  olinadilar) 

xarajatlarga 

bо‘linadilar: 

- Bundan tashkari sarflar korxona 

umumxо‘jalik faoliyatining foyda yoki zarari 

xisobida inobatga olinadigan moliya faoliyati 

bо‘yicha xarajatlar; 

- Favqulotdagi  zararalar  (foyda  yoki  daromadini  soliq 

tо‘laguncha  qadar 

xisobida inobatga olingan) dan iborat. 

Shunga 

kо‘ra sarf moddalarining guruxlanishi quyidagicha bо‘ladi: 

1.  Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi; 

2.  Davr xarajatlari; 

3.  Moliya faoliyati xarajatlari; 

4.  Favqulotdagi zararlar. 

2.Maxsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi 

a) maxsulot tannarxining iqtisodiy mazmuni; Maxsulot tannarxi asosiy sifat 

kо‘rsatkichi bо‘lib, unda korxonalarning xо‘jalik faoliyatlaridagi xamma nuqson va 

muvaffaqiyatlari  ifodalanadi,  mahsulotni  ishlab  chiqarish  va  sotishga  ketgan  sarf-

xarajatlarining  pul  ifodadagi  yig‘indisidir.  Maxsulot  ishlab  chiqarish  va  sotishga 

ketgan  sarflar  qanchalik  kam  bulsa,  shunchalik  ishlab  chiqarishning  samaradorligi 

oshadi. 

Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq 

bо‘lgan xarajatlarning puldagi 

ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi. 

Tannarx  –  maxsulot  qiymatining  asosiy  qismini  tashkil  etib,  uni  baxosini 

belgilashda asos xisoblanadi. Shuning uchun maxsulot tannarxini kamayishi amalda 

uni narxini pasayishini ta’minlaydi va foydani 

kо‘payishida manba xisoblanadi. 

Foyda  va  maxsulot  tannarxining  axamiyati  ayniqsa  bozor  munosabatlari 

sharoitida oshib ketdi, chunki foyda korxona faoliyatining asosiy manbaasini tashkil 

etadi. 

b)  sarf  xarajatlarning  kulkusion  moddalari  va  iqtisodiy  elementlar 

bо‘yicha  guruxlanishi;  Sarflar  va  xarajatlar  shakllanish  boshqaruvida  xarajatlar 

turini inobatga olgan sarflar tasnifi muxim axamiyatga ega va u kalkusiya moddalari 

xamda sarflar elementlari 

bо‘yicha kо‘riladi. 

 

49 

Xarajatlarning  kalkusiya  moddalari 

bо‘yicha  guruxlanishi  ushbu  xarajatlarni 

xosil 

bо‘lgan о‘rni (joy) ni aks ettiradi va bir tur yoki bir о‘lcham maxsulot ishlab 

chiqarish uchun ketgan sarflarni rejalash, xisobga olish va aniqlashda 

qо‘llaniladi. 

Xarajatlarning sarf elementlari 

bо‘yicha guruxlanishi esa xarajatlar qayorda va 

qaysi  maqsadlarga  safrlanishidan  qatiy  nazar  ishlab  chiqarishga  ketgan  sarflar 

smetasini  tuzishda 

qо‘llaniladi.  Ushbu  smeta  korxona  ishlab  chiqaradigan  xamma 

maxsulotining xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi. 

Maxsulotning  ishlab  chiqarish  tannarxini  tashkil  etuvchi  xarajatlar  iqtisodiy 

mazmundorligiga binoan quyidagi elementlar 

bо‘yicha guruxlanadilar: 

- ishlab chiqarish moddiy sarf xarajatlar (qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati 

ayrilgan xolda); 

- ishlab chiqarish xarakteriga ega mexnat haqi sarf xarajatlar; 

- ishlab chiqarishga taaluqli ijtimoiy sug‘urta ajratmalar; 

- asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi; 

- boshqa ishlab chiqarish xarajatlar. 

Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi 

Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxiga uni ishlab chiqarish bilan bevosita 

bog‘liq b

о‘lgan xarajatlar kiradi va ular quyidagilardan iborat: 

1.  T

о‘g‘ri va yondosh moddiy xarajatlar; 

2.  Mexnatga doir sarflangan t

о‘g‘ri va yondosh xarajatlar; 

3.  Qolgan ishlab chiqarishga taaluqli xarajatlar (shu jumladan ustama xarajatlar). 

Ishlab chiqarish moddiy sarflar tarkibi: 

1.1.Chetdan keltirilgan (sotib olingan),  maxsulot tarkibida  asosini xosil 

qiluvchi yoki maxsulot ishlab chiqarish (ishlarni  bajarish, xizmatlar  k

о‘rsatish) da 

zarur tarkibiy qism hisoblangan xom ashyo va materiallar. 

1.2.Sotib  olingan  materiallar  –  ishlab  chiqarish  jarayonida  uni  normal  xolatda 

о‘tishini  ta’minlovchi  va  maxsulotni  о‘rab-chirmablash  uchun  mо‘ljallangan,  yoki 

boshqa  ishlab  chiqarish  maqsadlarda  ishlatiladigan  materiallar  (sinovlar 

о‘tkazish, 

nazorat  qilish,  asosiy  fondlarni  ta’mir  va  ekspluatatsiyasi  uchun),  ta’mirlash  uchun 

zarur 

bо‘lgan zaxira qismlari, instrument, inventar, moslamalr  yemirilishi, maxsus 

 

50 

kiyim-boshni  yemirilishi  va  shunga 

о‘xshash  mexnat  vositalar  (asosiy  fondlar 

tarkibiga kirmagan) boshqa arzon baho ashyolarning yemirilishi. 

1.3.Sotib  olingan  yarim  fabrikat  va  komplektlash  buyumlari  (shu  korxonada 

qо‘shimcha ishlov yoki montajga mо‘ljallangan). 

1.4.  Tashqi  yuridik  va  jismoniy  shaxslar,  shuningdek, 

xо‘jalik  yurituvchi 

subyektning ichki tarkibiy 

bо‘linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning asosiy 

turiga  tegishli 

bо‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bо‘lgan ishlar va 

xizmatlar. 

Ishlab  chiqarish  xarakteriga  ega  ishlar  va  xizmatlar  –  boshqa  chet  korxona, 

xо‘jaliklar  yoki  asosiy  faoliyatiga  kirmagan  korxonaning  xо‘jaliklari  bajaradigan 

ishlar  (maxsulot  ishlab  chiqarish  uchun  maxsus  aloxida  operatsiyalarni  amalga 

oshirish,  xom  ashyo  va  materiallarga  ishlov 

о‘tkazish,  chet  korxonalarning  yuk 

tashish uchun transport xizmatlar va x.k.). 

1.5.Chetdan sotib olingan yoqilg‘i – texnologik jarayonlarda, turli xil quvvatlar 

ishlab  chiqarish  uchun,  binolarni  isitish,  ishlab  chiqarishni  transport  xizmat  bilan 

ta’minlash uchun 

mо‘ljallangan turli yoqilg‘ilar; 

1.6.Sotib  olingan turli  xil  quvvatlar  – texnologik, transport  va boshqa 

xо‘jalik 

extiyojlarga sarflanadigan quvvatlar. 

1.7.Moddiy  resurslarning  tabiiy 

yо‘qolish  normalari  doirasida  va  ulardan 

ortiqcha 

yо‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. Norma chegarasidan oshmay 

tabiiy qurishi va sababli kamomad va aynishi natijasida 

yо‘qotmalar. 

1.8.Moddiy  resurslar  qiymatiga  yana  korxonalarning  moddiy  resurslar  bilan 

ta’minlovchilar  tomonidan  keltirilgan  tara  va 

о‘rash  materiallari  uchun  sarf 

xarajatlari xam kiradi. 

1.9. 

Xо‘jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy 

resurslarni  yetkazish  bilan  bog‘liq  xarjatlar  (yuklash  va  tushirish  ishlari),  ishlab 

chiqarish  xarajatlarining  tegishli  elementlariga  kirishi  kerak  (mehnatga  haq 

tо‘lash 

xarajatlari)  

1.10.  Moddiy  sarflardan  qayta  ishlanadigan  chiqindilar  qiymati  ayriladi  – 

maxsulot  ishlab  chiqarish  jarayonida  butunlay  yoki  qisman  iste’mol  sifatini 

yо‘qotgan xom ashyo, materiallarning qoldiqlari. 

 

51 

2. Ishlab chiqarishga taaluqli mexnat haqlari uchun sarflar - korxonada qabul 

etilgan mexnat haqi tizimiga binoan ishbay rassenka, tarif stavka va okladlar asosida 

xaqiqatdan  bajarilgan  ish  uchun  xisoblangan  ish  haqlari.  Bunga  yana  mukofotlar, 

rag‘batlantirish va kompensatsion 

tо‘lovlar, shtatida bо‘lmagan, ammo korxonaning 

asosiy faoliyatiga jalb qilingan xodimlar ish haqlari kiradi.  

 1.3.  Ijtimoiy  sug‘urta 

bо‘yicha  sarflar  –  belgilangan  normalarga  binoan 

ijtimoiy  Davlat  sug‘urta  idoralar  Nafaqa  fondi,  Davlat  va  tibbiy  fondiga  xodimlar 

mexnat haqlaridan foiz xisobida majburiy 

tо‘lovlar.  

1.4.  Asosiy  fondlar  va  ishlab  chikarish  axamiyatiga  ega  bulgan  nomoddiy 

aktivlar amortizatsiyasi. Bu modda tarkibiga asosiy fondlarning balans qiymati va 

belgilangan  normalar  asosida  ularning 

tо‘la  qayta  tiklashga  mо‘ljallangan 

amortizatsiya  ajratmalari  kiradi  (shu  jumladan  qonunga  binoan  fondlar  aktiv 

qismining tezlashtirilgan amortizatsiyasi). 

Korxonaning  nomoddiy  aktivlar  tarkibida  yer,  suv,  boshqa  tabiiy  resurslar, 

sanoat  va  intellektual  (akliy)  mulq  obyektlar  (patent,  litsenziya)  ga  ega 

bо‘lgan 

haqlar aks etadi. 

Nomoddiy aktivlar yemirilishi ularning boshlang‘ich qiymati va foydali xizmat 

davriga  binoan  xar  oy  maxsulot  tannarxiga 

о‘tkaziladi.  Foydali  xizmat  davri 

aniqlanmagan  nomoddiy  aktivlar  uchun  yemirilish  normasi  5  yilga  belgilanadi 

(foydali xizmat davr korxonaning faoliyat davridan oshmasligi shart). 

1.5. Boshqa ishlab chiqarish sarflari – bularga oldin qayd etilgan moddalarga 

kirmagan  sarflar  kiradi  –  soliqlar, 

tо‘lovlar,  maxsus  fondlarga  tо‘lanadigan 

ajratmalar,  kreditlar 

bо‘yicha  tо‘lovlar  (belgilangan  stavkalar,  chegarasida), 

komandirovkalar 

bо‘yicha  xarajatlar,  aloqa  xizmati  va  boshqa  ishlab  chiqarish 

jarayonini ta’minlash 

bо‘yicha sarflar kiradi. 

Mahsulot  tannarxiga 

qо‘shilish  usuliga  qarab  ishlab  chiqarish  xarajatlari  2  

guruxga 

bо‘linadi: 

1. Bevosita (tug‘ri) xarajatlar. 

2. Bnlvosita (yondosh) xarajatlar. 

Bevosita (t

о‘g‘ri) xarajatlar deb tegishli kalkulyatsiya obyektining tannarxiga 

t

о‘ppa-tо‘gri, ya’ni bevosita о‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Masalan, 

 

52 

texnologik maqsadda sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab chiqarishda 

band b

о‘lgan ishchilarning asosiy ish haqi va hokazo. 

Yondosh  xarajatlar bir necha xil mahsulogni tayyorlash bilan bog‘liq 

(energiya, suv, bug‘ va hokazolar sarfi), shuning uchun ular mazkur mahsulot turlari 

о‘rtasida taqsimotning aniq bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi. 

Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdoriga bog‘liqligiga qarab xarajatlar 

ikki guruhga b

о‘linadi: 

1. 

О‘zgaruvchan. 

2.  Shartli-

о‘zgarmaydigan. 

Ishlab chikarayotgan mahsulot miqdorining k

о‘payishi yoki kamayishiga qarab 

о‘zgaradigan (ular ham kо‘payadi yoki kamayadi) xarajatlar о‘zgaruvchan deyiladi. 

Bularga xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadda ishlatiladigan yoqilg‘i va 

elektroenergiya, ishchilarning ish haqi  (qisman), asbob-uskunalarni saqlash va 

foydalanish xarajatlari kiradi. 

Mahsulot miqdorining 

о‘zgarishi ta’sir etmaydigan xarajatlar shartli- 

о‘zgarmaydigan  xarajatlar deb ataladi. Bularga umumishlab chiqarish xarajatlari 

kiradi. Bu xarajatlar tarkibida xam mahsulot mikdorining k

о‘payishi yoki 

kamayishiga qarab har xil sanoat tarmoqlarida har xil darajada 

о‘zgaradigan 

xarajatlar b

о‘lishi mumkin. Lekin bunday xarajatlar umumsex xarajatlari ichida kam 

salmoqqa ega yoki ularning 

о‘zgarishi uncha sezilarli emas. Shuning uchun ular 

shartli-

о‘zgarmaydigan xarajatlar deb nomlangan. 

Shartli- 

о‘zgarmaydigan xarajatlar mutlaq miqdor bо‘yicha nisbatan о‘zgarmay 

qolsada, ishlab chiqarish 

о‘sganda tannarxni pasaytirishning muhim omiliga 

aylanadi, chunki bunda ularning mahsulot birligiga t

о‘g‘ri keladigan miqdori 

kamayadi. 

Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir turdagi (

о‘xshash) va har xil 

turdagi (kompleks) xarajatlarga b

о‘linadi. Bir turdagi xarajatlarga xom ashyo va 

materiallar, ish haqi, yoqilg‘i va energiya xarajatlari kiradi. Kompleks sarflar 

tarkibida har xil turdagi xarajatlar yig‘iladi. Masalan, umumishlab chiqarish 

xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i, amortizatsiya va hokazo sarflar kiradi. 

 

53 

Ishlab chikarish tannarxiga kiritilgan sarflar maxsulot ishlab chikarish 

kalkulyatsiyasi va ishlab chikarish smetasida aks ettiriladi. Maxsulot ishlab 

chikarish kalkulyatsiyasida sarflar moddalar buyicha guruxlanib bir ulcham yoki bir 

tur maxsulot ishlab chikarishga ketgan xarajatlarini ifodalab kuyidagilardan iborat: 

1. Tugri moddiy sarflar. 

2. Mexnatga doir tugri sarflar: 

a) i/ch ishchilarning ish haqi 

b) ijtimoiy sugurta ajratmasi 

3. Materiallarga doir  yondosh sarflar. 

4. Mexnatga doir yondosh sarflar. 

5. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. 

6. Boshka, shu jumladan ustama xarajatlar. 

Tugri moddiy sarflar kup xollarda kalkulyatsiyadan keyin aloxida jadvalda 

ochiladi va kuyidagi sarflardan tashkil topadi: 

1. xom ashyo va asosiy materiallar –  maxsulot tarkibiga kiradigan 

komponentlar. 

2. Yordamchi materiallar –  maxsulot tarkibiga kirmagan,  ammo uni xosil 

bulishida ishtrok etgan (katalizator, reagent va xokazo). 

3. Kayta ishlanadigan chikindi (ayriladi). 

4. Yokilgi va kuvvat sarflari. 

Umum xujalik buyicha  maxsulot ishlab chikarishga ketgan sarflar esa iktisodiy 

elementlar buyicha guruxlanib kuyidagilardan iborat: 

1. xom ashyo va asosiy materiallar. 

2. Yordamchi materiallar. 

3. Yokilgi. 

4. Kuvvat sarflari. 

5. xodimlarning ish haqlari. 

6. Ijtimoiy sugurta ajratmasi. 

7. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. 

8. Boshka sarflar. 

 

54 

5.Davr xarajatlari, moliya faoliyati buyicha sarflar va favqulotdagi 

zararlar 

Davr  xarajatlari  -  xarajatlar  tarkibi 

tо‘g‘risidagi  Yо‘riqnomaga  binoan  joriy 

etilgan korxonaning xarajatlar xisobi tizimida nisbatan yang‘i 

kо‘rsatkich. Bevosita 

ishlab chiqarish jarayoni bilan bogliq 

bо‘lmagan xarajatlar davr xarajatlari toifasiga 

kiritiladi.  Ushbu  xarajatlarga  bo-shqaruv,  tijorat  xarajatlari, 

umumxо‘jalik 

maqsadidagi  boshqa  xarajatlar,  shu  jumladan  ilmiy-tadqiqot  va  tajriba-

konstruktorlik  ishlanmalari  xarajatlari  kiradi.  Ushbu  xarajatlar  korxonaning 

mahsulot  ishlab  chiqarish  faoliyati  bilan  bog‘lanmagani,  leqin  mahsulot  (ishlar, 

xizmatlar)  sotish 

bо‘yicha  asosiy  faoliyati  bilan  bovingani  uchun  ular  operatsion 

xarajatlar, shuningdek umumiy va ma’muriy xarajatlar deb xam ataladi. Ular ishlab 

chiqarilgan  va  sotilgan  mahsulot  yoki  tovarlar  hajmiga  bog‘liq  emas,  aksincha, 

vaqg, 

xо‘jalik  faoliyatining  qancha  davom  etishi  bilan  kо‘proq  bogliq.  Ushbu 

xarajatlar ular paydo 

bо‘lgan xisobot davrida yig‘iladi va hisobdan chiqariladi. 

Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi: 

• mahsulotni sotish xarajatlari; 

• boshqaruv xarajatlari; 

• boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-

konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini 

rivojlantirish xarajatlari; 

• kelgusida soliq solish bazasiga kiritiladigan hisob davri xarajatlari. 

Moliya faoliyati b

о‘yicha xarajatlar - bularga quyidagilar kiradi: 

- Qisqa muddatli bank kreditlari (

О‘zbekiston Markaziy banki belgi-langan 

xisob stavkalar chegarasida yoki undan yuqori) b

о‘yicha tо‘lovlar va ta’mi-notchilar 

kreditlari uchun % t

о‘lovlari. 

- uzoq muddatli kreditlar b

о‘yicha tо‘lovlar; 

- uzoq muddatli ijara b

о‘yicha % tо‘lovlari; 

- chet el valyutalari bilan bog‘liq operatsiyalar b

о‘yicha zarar (ubitok) va salbiy 

kurs (raznitsa). 

- qimmatli qog‘ozlar chiqarish va tarqatish b

о‘yicha xarajatlar. 

- moliyaviy faoliyat b

о‘yicha xarajatlar. 

 

55 

 Favquladagi zararlar - 

Korxona  faoliyatida  kо‘zda tutilmagan xodisa va 

operatsiyalar natijasida kelib chiqqan gayri tabiiy, kutilmagan xarajatlar. 

Mahsulot ishlab chiqarish tannarxining kalkulyasiyasi 

Yillik ishlab chiqarish xajmi - 80 000 t. 

Maxsulotning kalkulyasion 

о‘lchami - 1 m. 

 

Sarf moddalar 

Sarflar 

qiymati 

 

1 

о‘lcham maxsulot 

uchun, s

о‘m 

Iillik xajmi, m. 

 

2 

3 

4 

1.  T

о‘g‘ri moddiy sarflar 

29605 

2368400 

2.  Mexnatga doir t

о‘g‘ri sarflar, shu 

jumladan: 

21272 

1701760 

 

a) 

Ishlab chiqarish ishchilarining ish xaqi 

17436 

1394880 

b) 

Sug‘urta ajratmalari (yagona ijtimoiy 

t

о‘lov -24%) 

3836 

306880 

3.  Materialga doir yondosh sarflar 

- 

- 

4.  Mexnatga doir yondosh sarflar 

- 

- 

5.  Asosiy fondlar amortizasiyasi 

46726 

3738080 

6.  Boshqa (shu jumladan ustama) sarflar 

48326 

3866080 

 

Ishlab chiqarish tannarxi 

145929 

11674320 

 

Davr xarajatlari 

17511 

1400880 

 

Umumiy sarflar 

163440 

13075200 

 

Foyda 

34322 

2745760 

 

Maxsulot rentabelligi 

21 

- 

 

Korxonaning ulgurji baxosi 

- 

- 

 

Aksiz 

- 

- 

 

Kelishilgan (erkin -sotish) baho, - 20% 

QQS bilan. 

- 

- 

 

 

 

56 

Asosiy iqtisodiy k

о‘rsatkichlar hisobi 

       

№ 

Kо‘rsatkichlar 

О‘lcham 

Loyiha 

bо‘yicha 

1 

2 

3 

4 

1. 

 

Yillik i/ch mahsulot hajmi 

Natural ifoda 

t 

80 000 

2. 

 

1 

о‘lcham mahsulotning kimyoviy 

va gidromexanik jarayon tannarxi 

s

о‘m/t 

163 440 

3. 

Yillik mahsulotning tannarxi 

ming 

sо‘m 

13 075 200 

4. 

Yillik foyda 

ming 

sо‘m 

2 745 760 

5. 

Mahsulot rentabelligi  

% 

21 

6. 

1 ishlovchining 

о‘rtacha - oylik ish 

haqi 

ming 

sо‘m 

1 919  

7. 

1 ishchining 

о‘rtacha - oylik ish 

haqi 

ming 

sо‘m 

1 974 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

57 

 

10. XULOSA 

 

Xulosa  qilib  shuni  aytish  kerakki,    hozirgi  kunda 

О‘zbekistonda 

kimyo  sanoati  va  kimyo  sanoati  mashinasozligini  rivojiga  juda  katta  

ahamiyat  berilmoqda.  Bu  borada  yurtimizda  juda  

kо‘p  kimyo  zavodlari 

qurilib  ishga  tushirildi.  Ayniqsa,  chet  el  davlatlari  bilan 

qо‘shma korxonalar 

va zavodlar 

qurib ishga tushirilganligini kо‘rib turibmiz.  

Oxirgi 

о‘n  besh  yil  ichida kimyo  ishlab  chiqarish  va  neft-gazni  qayta 

ishlash  va  boshqa  sanoatlarda  keskin  tubdan 

о‘zgarishlar  rо‘y  berib,  yangi 

texnologiyalar  amalda 

kо‘llanilib,  rivojlanish  boshlandi.  Xususan  SHо‘rtan 

GKM, 

DKО‘Z,  Qо‘ng‘irot  soda  zavodi  va  Ustyurt  GKM  shular 

jumlasidandir.  

Ushbu  bitiruv  malakaviy  ishimda  “

SHо‘rtan  gaz  kimyo  majmuasida 

yiliga 80 ming tonna polivinilxlorid ishlab chiqarish texnologiyasining asosiy 

kimyoviy va gidromexanik jarayon va qurilmalarini hisoblash va loyihalash” 

bо‘yicha polivinilxlorid ishlab chiqarish texnologiyasini о‘rgandim. 

Malakaviy  bitiruv  ishimda  kimyoviy  va  gidromexanik  jarayonlarning 

nazariy asoslarini chuqurroq о‘rgandim va kimyoviy polimerizator reaktorini 

va  barabanli vakuum filtr  qurilmalarini  hisoblash  va  loyihalash  ishlarini 

amalga oshirdim. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

58 

11. 

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ 

 

1. 

Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсаg‘асида hавфсизликка тахдид, 

барqарорлик  шартлари  ва  тараqqиёт  кафолатлари.  -  Тошкент:  Ўзбекистон, 

1997. -

325 б. 

2. 

Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz –jamiyatni demokratlashtirish 

va  yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir” , T.; “O’zbekiston”, 

2005. 

3. 

Yusupbekov N.R., Nurmuxamedov X.S., Zokirov S.G. “Kimyoviy 

texnologiya asosiy jarayon va qurilmalar”. Darslik. T.: Sharq, 2016y. – 848 b. 

4. 

Юсупбеков  Н.Р,  Нурмухамедов  H.С.,  Зокиров  С.Г.,  Исматуллаев 

П.Р., Маннонов У.В. Кимё ва озик-овкат саноатларининг асосий жараён 

ва курилмаларини hисоблаш ва лойиhалаш. - Т.: Жахон, 2000. - 231 б. 

5. 

Юсупбеков  Н.Р.,  Нурмуhамедов  Х.С.,  Исматуллаев  П.Р.  Кимё  ва 

озиq-овqат  саноатларининг  жараён  ва  qурилмалари  фанидан  hисоблар  ва 

мисоллар. –Т.: NISIM, 1999й. – 351 б. 

6. 

Машины и аппараты пищевых производств: учебник для вузов : в 3 

кн. Кн. 1 /М38 СТ. Антипов [и др.]; под ред. акад. РАСХН В.Н. Панфилова, 

проф. В.Я. Грудапова. — Минск: БГАТУ, 2007. — 420 с. 

7. 

В.Г.Айнштейн, М.К.Захаров и др. Обший курс проsессов и аппаратов 

химической  технологии. – М.:  Унверситетская  книга;  Логос;  2006. – Кн.1. – 

912 с. 

8. 

В.Г.Айнштейн,  М.К.Захаров  и  др.    Обший  курс  проsессов  и 

аппаратов  химической    технологии.  –  М.:    Унверситетская    книга;    Логос;  

2006. – 

Кн.2. – 872 с. 

9. 

F.A.  Magrupov.  “Polimerlar va plastik massalar ishlab  chiqarish 

texnologiyasi”. Darslik, T

.: ТКТИ, 2007 y. 

10. 

В.В.  Каршака.  Технология  пластических  масс.  Учебник.  М.: 

“Химия”, 1985. – 560 с. 

11. 

F.A. Magrupov. “Sintetik va tabiiy yuqori molekulali birikmalar kimyoviy 

texnologiyas

i“ fanidan maЪruzalar matni. Т.: ТКТИ, 2012 y. 

12. 

www.ziyonet.uz

 

13. 

www.technology.ru

 

 

59 

---

Document Outline

• Gaz aralashmalar tarkibidagi qattiq yoki suyuq zarrachalarni sanoat miqyosida ajratishdan maqsad, havo iflosligini kamaytirish, qimmatbaho mahsulotlarni ajratib olish yoki texnologiyaga salbiy ta’sir etuvchi zararli hamda qurilmalarni buzilishga olib ...
• Suyuqlik yordamida ajratish usuli deb - gaz tarkibidagi qattiq zarrachalarni birorta suyuqlik ishtirokida ushlab qolish jarayoniga  aytiladi. Bu  jarayon  og‘irlik yoki inersiya kuchlari ta’sirida olib boriladi va gazlarni tozalash uchun ishlatiladi. ...
• Filtrlash
• Turli jinsli sistemalarni g‘ovak filtr tо‘siqlar yordamida fazalarga ajratish jarayoniga filtrlash deyiladi. Filtr tо‘siqlar aralashmaning qattiq (dispers) fazasini ushlab qoladi, suyuq (dispersion) fazasini о‘tkazib yuborish qobiliyatiga ega.  Filtr ...