O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Navuxodonosor II 
 
Ko‗p  sonli  boshqaruv  yangilanishlarini  Qadimgi  Rimda,  ayniqsa, 
Diokletian (243-316-yy.) hududiy boshqaruv tizimida, shuningdek, o‗rta 
asrlarda  Rim  katolik  cherkovining  tuzilishida  ko‗rish  mumkin.  Uni 
hozirda  ham
 
g‗arb  dunyosining  eng  mutlaq  shakllangan  tashkiloti  deb 
hisoblashadi.  Uning  hissasi,  menejmentning  personalni  boshqarish, 
hokimiyat  va  avtoritet  tizimi,  funksiyalarning  maxsuslashuvi  kabi 
sohalarida juda kattadir. 
 

---

30 
 
To‗rtinchi  boshqaruv  inqilobi,  XVII-XVIII  asrlardagi  sanoat 
inqilobi  davriga  deyarli  mos  keladi.  U  Yevropa  kapitalizmi 
rivojlanishini  rag‗batlantiradi  va  ijtimoiy  boshqaruvning  nazariya  va 
amaliyotiga  menejmentdagi avvalgi  inqiloblardan ko‗ra  kuchliroq  ta‘sir 
eta oladi. 
Sanoat fabrika tizimi chegaralaridan o‗sib ketayotganda, zamonaviy 
aksiyadorlik kapitali tizimi shakllanayotgan edi. Kapital egalari iqtisodiy 
faoliyat sifatidagi biznes mashg‗ulotidan tobora uzoqlashib borar edilar, 
natijada  yagona  boshqaruvchi  –  xo‗jayin  o‗rniga  bir  necha  yollanma 
menejerlar  paydo  bo‗ldi.  Mulkning  yangi  tizimi  sanoat  rivojlanishini 
tezlashtirdi  va  boshqaruvning  ishlab  chiqarish  va  kapitaldan  ajralishi 
boshqaruvning  alohida  usuliga  olib  keldi.  Keyinchalik  esa  ma‘muriyat 
va menejmentni mustaqil ijtimoiy-iqtisodiy kuchga aylanishini to‗xtatib 
qo‗ydi.  
Ma‘muriylashtirish bu kompaniya siyosati va umumiy maqsadlarini 
shakllantirish, menejment esa ularning amalga oshishini tashkil etish va 
nazorat  qilish.  Keyin  menejment  ko‗pgina  funksiyalarga  bo‗lindi  - 
rejalashtirish,  amalga  oshirish,  takror  ishlab  chiqarish,  ta‘minot,  sotish, 
tashkil etish, xo‗jalik faoliyati tahlili va b. Shunday qilib, har bir ishlab 
chiqish  jarayoni  menejmentning  mustaqil  funksiya  va  faoliyat  sohasiga 
bo‗lindi.  Lekin  bunday  funksiyalar  sonining  ko‗payishi  ularning  yangi 
asosda birlashtirish muammosini kuchaytirdi. Menejment va ma‘muriyat 
inson  faoliyatini  muvofiqlashtirishning  maxsus  yo‗lini,  qaror  qabul 
qilishning  shaxsiy  tizimini,  xo‗jalik  siyosatining  maqsadini  boshqarish 
falsafasini ishlab chiqdi. 
Boshqaruvdagi  to‗rtinchi  inqilobning  boshlanishi  burjua  inqilobida 
bo‗ldi. U tarix
 
sahnasiga yangi figura - kapitalistni, ma‘lum vaqt o‗tgach 
esa  yollanma  menejerni  olib  chiqdi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  bu 
davrning  boshlanishi  –  kapitalistning  paydo  bo‗lishi,  oxiri  menejerning 
paydo  bo‗lishi  bilan  bog‗liq.  Kapitalistlar  sinfidan  ajralgan  mutaxassis 
menejerlar sinfi paydo bo‗lishi bilan, jamiyatda yangi radikal to‗ntarish 
imkoniyati  tug‗ildi.  Buni  beshinchi  boshqaruv  inqilobi  deb  hisoblash 
kerak. 
 

---

31 
 
Aksionerlik  kapitalining  paydo  bo‗lishi,  ulkan  korporatsiyalarning 
vujudga  kelishi,  banklar  va  transport  tarmoqlarining  markazlashuvi 
individual  mulkdor  figurasini  kattalashtirdi.  Uning  o‗rnini  -  yollanma 
mansabdor  byurokrat  egallay  boshladi.  Ma‘muriy  ishchilar  jamiyat 
hayotida  yuqori  boshqaruvchanlikni  egallashdi  va  mustaqil  qatlamga 
aylanishdi.  Byuroda  xo‗jayinchilik  qiluvchi  odam  kommunikatsiya 
kanallari  va  boshqaruv  texnikasini  monopollashtirdi.  Mansabdorlar  bu, 
birinchi  navbatda,  maxsus  tayyorgarlikdan  o‗tgan  va  kasbiy  faoliyat 
sifatida  boshqaruv  bilan  shug‗ullanuvchilardir.  Kapitalizm  tuzumining 
boshlang‗ich davrida tadbirkor – mulk egasi o‗zining shaxsiy tajribasiga 
tayanib  ishlab  chiqarishni  boshqargan.  XVIII  asrning  oxirlarida 
Angliyada  bo‗lgan  sanoat  to‗ntaruvi  boshqaruvga  bo‗lgan  qiziqishni 
yanada  kuchaytiradi.  Boshqaruv  xodimlarini  tayyorlashga  a‘lohida 
e‘tibor berila boshlandi. 
Menejmentning  haqiqiy  xronologik  tarixi  XIX  asr  oxiri  XX  asr 
boshida  g‗arb  muhandislari  guruhi  boshchiligidagi  harakatdan 
boshlanadi.  Ular  F.Teylor,  A.Fayol,  G.Emerson  va  b.  Ularning  diqqat 
markazida  mehnat  unumdorligini  oshirish  va  korxonada  ijtimoiy 
munosabatlarni  yangilash  masalalari  turgan.  Vaqt  o‗tishi  bilan 
menejment  siyosatning  yuqori  sohasiga  aylanmoqda.  Zamonaviy 
menejmentning  nazariy  fundamenti  A.Maslou,  E.Meyo,  P.Druker 
mehnatlari  bilan  «mehnat  gumanizatsiya»si  hududida  boshqaruv 
funksiyalarining maxsus asosi bo‗lib xizmat qilmoqda.  
1941-yilda  J.  Branxeym  «Menejer  inqilobi»  kitobini  yozadi
5
.  Bu 
kitobda  zamonaviy  shart-sharoitda  kapitalistlar  sinfi  boshqaruvchilar 
sinfi  ekanligi  amaliy  ifodalangan.  Bu  fikr  mavjudligi  ko‗p  jihatdan 
M.Veber fikriga o‗xshab ketadi, lekin bitta farq shundaki, «mulkchilik - 
bu  oddiy  kapital  yoki  yaratilgan  mehnat  emas,  balki  bularning 
nazoratidir»,  –  deb  ta‘kidlaydi  J.  Branxeym.  Agar  nazorat  bo‗lmasa 
mulkchilik ham bo‗lmaydi, biroq nazorat ayni vaqtda menejerlar qo‗lida. 
Korporatsiyalarda  boshqaruvning  roli  va  menejmentning  jamiyat-
dagi  missiyasi  haqidagi  fikrlarini  menejment  nazariyotchilaridan  biri 
                                                             
5
 Афонин Ю. А., Жабин А. П., Панкратов А. С. Социальный менеджмент: Учебник. М.: Изд-во МГУ, 2004. 
320 с. 

---

32 
 
P.Draker  o‗zining  «Korporatsiya  tamoyillari»  kitobida  aytib  o‗tgan. 
Bundan  tashqari,  u  menejmentning  yuksalish  davri  haqida  ham  ko‗p 
fikrlar  bildirgan.  1963-yil  Sorokin  kapitalistik  sinfni  boshqaruv  sinfiga 
aylanayotganini  aytib  o‗tgan,  ayni  paytda  T.Parsons  ishlab  chiqarishni 
nazorat  qilish  oilalardan  korporatsiyalarga,  boshqaruv  va  texnik 
personalga  o‗tayotganligini  ta‘kidlagan.  «Yangi  industrial  jamiyat» 
a‘zolarining  fikriga  ko‗ra,  katta  korporatsiyalardagi  menejment 
yengilmas kuchga aylanib borayotgan edi. Bu kuch bilan na hissadorlar, 
na davlat tenglasha olardi
6
. 
Sobiq  ittifoqning  A.K.Gastev,  P.M.Kerjensev,  V.G.Afanasyev, 
D.V.Gvishiani,  S.E.Kamenitser,  O.V.Kozlova,  D.M.Kruk,  A.M.Oma-
rov,  G.X.Popov  kabi  olimlari  menejment  nazariyasini  rivojlantirishga 
o‗zlarining  salmoqli  hissalarini  qo‗shganlar.  Sobiq  ittifoqda  mehnatni 
ilmiy  tashkil  qilish  va  boshqarish  sohasini  ilmiy  tadqiq  qilish  1920-
yillarda  boshlangan.  O‗sha  yillari  Markaziy  mehnat  instituti  (MMI) 
tashkil  etilib,  mehnatni  ilmiy  tashkil  qilish  bo‗yicha  qator 
konferensiyalar o‗tkazildi. Maxsus jurnallar chop etilishi yo‗lga qo‗yildi. 
O‗quv yurtlarida «Mehnatni ilmiy tashkil qilish» fani o‗qitila boshlandi.  
A.K.Gastev  (1882-1941-yy.)  «Qanday  ishlash  kerak?»,  «Mehnatni 
normalash va tashkil qilish» kabi qator asarlarini chop ettirdi. Markaziy 
mehnat  instituti  (MMI)ning  tashkilotchisi  ham  A.K.Gastev  bo‗lgan. 
MMI  va  A.K.Gastevning  ilmiy  ishlanmalari  negizida  mehnatni  ilmiy 
asosda tashkil qilish borasida qator muvaffaqiyatlarga erishilgan. 
Chunonchi,  mehnatni  ilmiy  asosda  tashkil  qilish  bo‗yicha  o‗qitish 
va  xodimlarning  malakasini  oshirish  tizimi  yaratilgan  bo‗lib,  bu  ilg‗or 
tajriba chet davlatlarda ham ommalashgan. 
P.M.Kerjensev  (1881-1940-yy.)  ham  boshqarish  bo‗yicha  qator 
asarlar  chop  ettirgan.  Bular  qatoriga  «Mehnatni  ilmiy  tashkil  etish», 
«Boshqarishni  tashkil  qilish  prinsiplari»,  «Vaqt  uchun  kurash»  kabilar 
                                                             
6
 Ko‗rsatilgan manba. 

---

33 
 
kiradi. Ular boshqarish bo‗yicha darsliklarni yozishda asos qilib olindi
7
. 
1920-yilning  boshlarida  P.M.Kerjensev  tashabbusi  bilan  «Vaqt»  ligasi 
tashkil etildi. Liga o‗z e‘tiborini quyidagilarga qaratdi: 

 
mehnatni tashkil qilishda tartibsizliklarning nihoyatda ko‗pligiga; 

 
behuda ishlarga vaqtning ko‗p sarflanayotganligiga; 

 
boshqaruv tizimida funksiyalarning nooqilona taqsimotiga. Ularni 
bartaraf etish yo‗llari ishlab chiqildi. 
1950-yillarning  oxiridan  boshlab  boshqarish  nazariyasining 
rivojlanishi  yanada  kuchaydi.  Shu  yillarda  mehnatni  ilmiy  tekshirish 
instituti,  boshqarish  va  normativ  bo‗yicha  markaziy  ilmiy-tadqiqot 
institutlari tashkil etildi. 
Mamlakatning yetakchi oliy o‗quv yurtlarida (MDU, MMI, KXXN, 
MXXN,  TXXI  va  b.)  «Mehnatni  ilmiy  tashkil  qilish»,  «Boshqarish» 
kafedralari, fakultetlari tashkil etilib, ular bo‗yicha maxsus fanlar o‗qitila 
boshlandi. 
Rossiyada  hozircha  yagona,  Moskva  boshqaruv  instituti  tashkil 
qilingan bo‗lib, u korxona yoki tarmoq faoliyatining boshqaruv tomonini 
takomillashtirish  masalalari  bo‗yicha  direktorlar  maslahatchilari  deb 
yuritiladigan  boshqarishni  tashkil  qilish  bo‗yicha  mutaxassislarni 
tayyorlaydi. 
Boshqarish 
nazariyasining 
dastlabki 
kurtaklari 
Y.Sezar, 
A.Makedonskiy,  Turkistonda  esa  o‗rta  asr  davrida  Amir  Temur 
hukmronligi  vaqtidan  boshlab  shakllana  boshlagan.  Dastlabki paytlarda 
u oddiy bo‗lib, asosan, harbiy tavsifga ega edi.  
U  davrlardagi  boshqaruvchilar  esa  harbiy  intizomni  o‗rnatish 
maqsadida  xodimlarni  jazo  bilan  qo‗rqitish,  har  qanday  buyruq  va 
farmonlarga  so‗zsiz  itoat  etish  kabi  usullarni  qo‗llaganlar.  Bunday 
boshqaruv  mehnat  resurslaridan  foydalanish,  ulardan  iloji  boricha 
ko‗proq  qo‗shimcha  qiymat  undirishning  g‗oyatda  samarali  usuli,  deb 
                                                             
7
 Афанасьев В. Г. Научное управление обществом. М., 1993. 

---

34 
 
qaralgan,  Amir  Temur  davrida  markazlashgan,  intizomli  davlatning 
barpo  bo‗lganligi  ham  o‗z  qo‗l  ostidagilarni  ―qo‗rquv  bilan  umid 
o‗rtasida ushlash‖
 
tamoyili bo‗yicha boshqargani sabab bo‗lgan. 
O‗rta  Osiyoda  menejmentning  nazariy  asoslari  va  uning  asosiy 
prinsiplari  qadim  zamonlarda  ham  u  yoki  bu  ko‗rinishda  mavjud 
bo‗lgan.  Ammo  ular  Amir  Temur  hukmronligi  davriga  kelib  ma‘lum 
shaklni  kasb  etgan,  bunga  Amir  Temurning  «Temur  tuzuklari»  asari 
yorqin misol bo‗la oladi. 
«Temur  tuzuklari»  jahonga  mashhur  asardir.  Uning  qo‗lyozma 
nusxalari  dunyoning  deyarli  barcha  mamlakatlari  (Hindiston,  Eron, 
Angliya, 
Daniya, 
Fransiya, 
Rossiya, 
Germaniya, 
Armaniston, 
O‗zbekiston va b.) kutubxonalarida mavjud. Asar ikki qismdan iborat. 
Birinchi qism Amir Temurning  o‗z davlatini barpo etish va uni har 
jihatdan mustahkamlash, mukammal qurollangan qudratli qo‗shin tuzish 
borasida  tatbiq  etgan  tuzuklari  va  rejalaridan  iborat  bo‗lib,  unda  hatto 
qo‗shinning  jangovar  saflanish  tartibi  ham  maxsus  jadvallar  orqali 
ko‗rsatib berilgan. 
Asarning  o‗n  uch  qism  (kengash)dan  iborat  ikkinchi  bobida  esa 
sohibqironning  kuchli  feodal  davlatni  barpo  etish,  qo‗shin  tuzish  va 
dushman  lashkarini  sindirish  yuzasidan  tuzgan  kengashlari  va  amalga 
oshirgan ishlari o‗z ifodasini topgan. 
Amir Temur zukko, tajribali va siyosatdon davlat arbobi bo‗lgan. U 
o‗zi  tuzmoqchi  bo‗lgan  davlatning  markaziy  apparati  va  mahalliy 
hokimiyatning  qanday,  qaysi  ijtimoiy  toifalarga  tayanishi,  mansabdor 
shaxslar  va  ularning  sifatlari  hamda  burch  va  vazifalarini  oldindan 
belgilab bergan. 
Hozirgi  menejment  fanida  ta‘kidlangan  boshqarishning  iqtisodiy, 
insoniy,  oqilona  va  samarali  shaklini  yaratish bo‗yicha  harakatlar  Amir 
Temurning  «Temur  tuzuklari»da  o‗z  aksini  topib,  hozirgacha  ham 
o‗zining qimmatini yo‗qotmagan. 

---

35 
 
Shunday  qilib,  jahon  menejmenti  tarixi  boshqaruv  nazariyasi  va 
amaliyotidagi  tub  burilishlarni  ifodalovchi  bir  necha  boshqaruv 
inqiloblaridan iborat. 
Birinchi  boshqaruv  inqilobi  ishdagi
 
aloqalar  va  kalkulyatsiya 
natijasida  ruhoniylar  hokimiyati  va  yozuvning  paydo  bo‗lishiga  olib 
keldi. 
Menejmentdagi  ikkinchi  inqilob  Vavilon  hukmdori  Hammurapi 
nomi  bilan  bog‗liq  bo‗lib,  boshqaruvning  oliy  zodagonlik  shaklini 
yaratdi. 
Navuxodonosor  II  hukmdorligi  davriga  to‗g‗ri  kelgan  uchinchi 
boshqaruvning  inqilobi  davlat  rejali  nazorat  usulining    ishlab  chiqarish 
faoliyati bilan birikishiga olib keldi. 
To‗rtinchi  inqilob  kapitalizmning  paydo  bo‗lishi  va  Yevropa 
sivilizatsiyasi  industrial  taraqqiyotining  boshlanishiga  to‗g‗ri  keldi. 
Sanoat  inqilobi  shuni  isbotladiki,  boshqaruv  funksiyasi  ham  moliyaviy 
yoki texnikaviy kabi muhim ekan. 
Beshinchi  boshqaruv  inqilobi  yangi  ijtimoiy  kuch  –  mutaxassis 
menejerlar,  boshqaruvchilar  sinfining  kelishini  ifodaladi.  U  davlatni, 
moddiy va ma‘naviy ishlab chiqarishni boshqarishda hukmron bo‗ldi. 
Turli  zamonaviy  nuqtayi  nazarlardan  asosiy  holatlarni  ajratib 
ko‗rsatish  mumkin.  Ular  ijtimoiy  menejmentning  u  yoki  bu  ilmiy 
maktablari  asosida  yotadi.  Turli  xil  ilmlarni  tizimga  solish  maqsadida 
ilg‗or xorijiy boshqaruv maktablarini ko‗rib chiqamiz.