O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent to‗qimachilik va engil sanoat instituti

«Ha,  aytib  bergan 
edingiz» 
qabilida  gapirib  qo‗ygan  ma‘qul.    Odobli  odam,  garchi  hikoyani  avval 
eshitgan  bo‗lsa  ham,  so‗zlayotgan  odamni  bo‗lmaydi.    Tasodifan  eshitib  qolgan 
narsalarga chuqur sho‗ng‗ib ketib, munozara qilinmaydi.  
Bunda axloqiy tarbiyaning ba‘zi  vositalarini  yoki  unga  yaqin  yo‗llarni tanlash 
qo‗l keladi.  ―Axloqiy tarbiyaning eng kuchli vositasi – san‘at.  Bu vosita aholining 
barcha  tabaqasini,  turli  yoshdagi  shaxslarni  qamrab  oladi‖.  Zero,,,  zamonaviy 
ruhshunoslik  insonning  jamiyat  va  borliq  bilan  bo‗lgan  turli  munosabatlarini 
nafaqat  yo‗lga qo‗yadi, balki  uni  mustahkamlaydi  ham.  Misol  uchun, ruhiy  tahlil 
falsafasi asoschisi Freyd ta‘limotga ko‗ra, madaniy ijod bilan birgalikda badiiy ijod 
jamiyat  faoliyatida  shahvoniy  qudrat  va  nafsning  ular  o‗rnini  bosadigan  ijobiy 
hodisalarga  aylanish  orqali,  (sublimatsiya)  ya‘ni,  tubanlikdan  ulug‗vorlikka  o‗tish 
natijasida  vujudga  keladi.    Ijodkor  jamiyatdagi  muammolarning  echimini  san‘at 
asarlari orqali obrazli tarzda jamiyatning o‗ziga taqdim etish bilan topishga intiladi.  
Ammo  shunisi  muammoliki,  barchaga  ham  iste‘dod  va  daholik  berilavermaydi.  
SHu  jihatdan  ham  ruhiy  tahlil  bu  masalaning  echimni  ikki  yo‗l  bilan  hal  qilishni 
taklif  etdi.    Ilmiy  tadqiqotlar  natijasi  insonning  axloqiy  munosabatlarida  estetik 
faoliyatning muhim ekanligini ta‘kidlay boshladi.  Zotan, san‘at asarini idrok etish 
insonda ijodiylik va hozirjavoblik qobiliyatini o‗stiradi.  

---

 
39 
   Muomala  etiketida hozirjavoblik juda katta o‗ringa ega.  Aksariyat hollarda 
insonlar  davraga  kirib  kelgan  kishini  sergakligi  va  hozirjavobligiga  juda  katta 
e‘tibor  beradilar.    Ayniqsa  etiketda  ko‗rishish  va  so‗rashish  jarayoni  o‗zaro 
ko‗zatuvchanlik  bilan  amalga  oshiriladi.    Agar  ulardan  biri  bu  borada  ―soddalik‖ 
qilsa,  odamlar  orasida  buni  bildirishning  har  qanday  yo‗lidan  foydalanishga 
intilishni  ko‗rish  mumkin.    Buning  ruhiy-axloqiy  jihati  shundaki,  o‗z  vaqtida 
berilmagan ―javob‖ yoki ―soddalik‖ boshqarilishga loyiq kishi sanalishi, boshqalar 
oldida  ―qo‗lgi‖  bo‗lish  havfi  bir  tomondan  jamiyat  qo‗ygan  etiket  qoidalarini  o‗z 
vaqtida  amalga  oshirishga  intiltirsa,  ikkinchi  tomondan  o‗ng‗aysizlikni  engish 
uchun  hozirjavoblikni  qo‗llash  orqali  badiiy  ijodiylikka  intiltiradi.    Bu  borada 
Freyd  «Hozirjavoblik  va  uning  onglanmaganlikka  munosabati»  asarida 
hozirjavoblikning  vujudga  kelishi  va  uning  qabul  qilinishdagi  ruhiy  holatlar 
talqinini berish bilan birga Freyd qo‗lgililikka ham alohida to‗xtalib, uning boshqa 
turlarini,  ular  orasidagi  o‗zaro  farqlarni  tushuntirishga  harakat  qiladi
18
.  Davradagi 
odam  boshqaga  murojaat  qilganda  yoki  munosabatga  kirishganda,  beixtiyor 
suhbatdoshiga  so‗zlayotgan  so‗zlaridan  birining  unli  yoki  undosh  harflarini 
almashtirib  yuborish  orqali  qo‗lgulilikni  vujudga  keltiradi.    Agar  bu  so‗z  o‗yini 
atayin,  ongli  tarzda  amalga  oshirilgan  taqdirda  ham  so‗zlovchi  ijodiy  jarayondagi 
ijodkor  kabi  onglanmaganlikka  keng  yo‗l  qo‗yib  beradi.    Zero,bu  jarayon 
san‘atkorona mahoratni talab qiladi.  Muallif so‗zlardagi unli va undosh, so‗zlarga 
qo‗shiladigan  qo‗shimchalarni  o‗zgartirish  bilan  juda  chiroyli  tarzda  o‗z  maqsadi 
yo‗lida  foydalanarkan,  bir  jihatdan  so‗zlovchining  ruhiyatidagi  ziddiyatlarni 
qo‗lgulilik  orqali  o‗zini  dovdir  qilib  yoki  bilmasdan  gapirib  yuborgan  qilib 
ko‗rsatish  bilan  tashqariga,  suhbatdoshiga  zimdan  uyushtirilgan  hujum  sifatida 
amalga  oshiradi.    Ikkinchi  jihatdan  esa,  dilini  og‗ritmagan  holda,  ochiqdan-ochiq 
kurashlarsiz,  qo‗lgulilik  orqali  suhbatdoshini  «silliqlik»  bilan  «haqiqatga»  etkazib 
qo‗yadi.    Bunday  jarayon  muomala    etiketida  to‗satdan  paydo  bo‗lishi  mumkin 
                                                
18 
A.T.Kronman. The  Lost  Lawyer  -  Failing  Ideals  of  the  Legal  Profession,  Harvard  Uni  Press,  Cambridge, 
Massachusetts, 1993. 

---

 
40 
bo‗lgan qo‗pol  munosabatlarni oldini oladi. Biroq, ortiqcha xajviya, hozirjavoblik 
doimo to‗g‗ri kelavermasligini unutmaslik lozim.