O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Yoritish  elektr  asboblari. 

Uning  asosiy  qismi  yoritish  manbaidir.  Ish 

tarziga  qarab cho„g„lanuvchi va lyuminessent  lampalar  turlariga  bo„linadi. 

1.Cho„g„lanuvchi  lampa  qattiq  jismlarning  issiqlik  ta‟sirida  nur  sochishiga 

asoslangan.  Asosiy  qismlari  shisha  ballon,  burama  volfram  simi,  nikel 

elektrodlari  va  sokoldan  iborat.  Burama  simni  molibdcn tutqichlar ushlab turadi. 

Elektrodlar  shisha  oyoqchasi  orasidagi  platmit  simlari  orqali  sokolga  ulangan. 

Volfram  simi  tok  ta‟sirida  2500°C  gacha  qizib,  sarg„ish  nur  sochadi.  Bunday 

lampalarni  ishlab  chiqarish  birinchi  bor  1879-yili  Tomas  Edison  (AQSH)  va 

Svan (Buyuk  Britaniya)  tomonidan joriy  qilingan. 

Lampalar  ballon  ichidagi  muhitga  qarab  vakuumli,  argonli  va  kriptonli 

bo„ladi.  Vakuum  sharoitida  cho„g„lanib  turgan  volfram  tez  bug„lanadi.  Shuning 

uchun  bunday  lampalar  kam  quvvatli  (25  W  gacha)  qilib  chiqariladi.  Argon  va 

azot  gazlari  to„ldirilgan  lampalarda  volframning  bug„lanishi  sekin  bo„lganligi 

sababli  ularning  quvvali  1500  W.  gacha  bo„lishi  mumkin.  Kripton  gazi 

to„ldirilgan  lampalar  issiqlikni  ko„p  o„tkazmasligi  sababli  8%  dan  ko„proq  nur 

sochadi..  Ammo  kripton  gazi  tanqisligi  uchun  ular  ixchamroq  qo„ziqorin 

shaklida  kam  quvvatli  (40-100  W)  va  burama  simi  ikki  qavatli  qilib 

tayyorlanadi. 

---

262 

 

2.Lyuminessent  lampalar 

silindr  shaklidagi  shisha  naychadan  iborat.  Ichi 

surma  va  marganes  bilan  faollashtirilgan  kalsiy  galofosfat  tarkibli  lyuminofor 

(lot. 

nur  tarqatuvchi) 

bilan  qoplangan.  Naycha  bir  tomchi  (0,1  g)  simob 

qo„shilgan  argon  gazi  bilan  to„ldiriladi.  Uning  ikki  tomoniga  bariy,  kalsiy  va 

stronsiy  bilan  qoplangan  volfram  burama  simi  joylangan.  Ularga  ketma-ket 

drossel,  kondensator  va  starter  ulangan.  Lampa  elektr  tarmoqqa  ulanganda 

starter  uni  qisqa  muddat  ichida  ulab  uzadi.  Natijada,  drosselda 1000 V li teskari 

kuchlanishdagi  tok  hosil  bo„ladi.  Volfram  simi  1000°C  gacha  qizib,  ustidagi 

metallar  qatlamidan  elektronlar  uchib  chiqib,  simob  atomlarining  ichki 

elektronlarini  tashqi  orbitalarga  ko„chiradi.  Elektronlar  tezda  o„z  joylariga 

qaytib,  zarba  natijasida  olingan  energiyani  ultrabinafsha  nurlari  shaklida 

qaytaradi.  Nurlar  lyuminofor  tomonidan  yutilib,  ularning  uzunligi  uzaytiriladi  va 

ko„zga ko„rinarli  holda sochiladi. 

Lyuminofordan  ularning  tarkibiga  qarab  quyosh  nuriga  turlicha 

o„xshashlikda  bo„lgan  nurlar  sochiladi.  Bu  lampalarning  foydali  ish 

koeffitsiyenti  0,15-0,25  ga  yetadi  va  15  ming  soatgacha  xizmat  qiladi.  Ularning 

kamchiligi  kondensatorlari  buzilganda  shovqin  chiqarishi  va  salqin  havoda 

ishlamasligidir.