70
4-rasm. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimi
Ijtimoiy himoya tamoyili asosida aholining kam ta’minlangan va muhtoj
qatlamlarini qo’llab - quvvatlash va ularga moddiy yordam ko’rsatish borasida
aniq yo’naltirilgan samarali chora-tadbirlarni amalga oshirish, ta’lim-tarbiya,
kadrlar tayyorlash, sog’liqni saqlash va aholini ijtimoiy himoya qilish sohalarida
maqsadli umummilliy dasturlarni hayotga tadbiq etish masalalariga katta e’tibor
qaratildi.
Jahon tajribasi ijtimoiy himoya tizimining to’rtta asosiy tarkibiy qismini
ajratib ko’rsatish imkonini byeradi:
Mehnatga layoqatli bo’lmaganligi, ish joyi, daromad manbalari
mavjud emasligi sababli o’z-o’zini mustaqil ravishda moddiy
jihatdan ta’minlashga qodir bo’lmagan shaxslarni ijtimoiy
muhofaza qilish.
Davlat ijtimoiy va pensiya ta’minoti. Bu iqtisodiy faol aholining ish
joyini yo’qotish yoki pensiya yoshiga etishi bilan daromaddan
mahrum bo’lish xavfidan ijtimoiy himoya qilish tizimi bo’lib,
majburiy ijtimoiy sug’urtalash shaklida amalga oshiriladi.
71
Ixtiyoriy qo’shimcha (kasbiy) sug’urtalash. Bu alohida tarmoqlar va
korxonalar doirasida uzoq muddatli jamoa bitimlari asosida amalga
oshiriladi.
Fuqarolarning ixtiyoriy ravishda o’z-o’zini shaxsiy sug’urtalashi.
Ijtimoiy ta’minotga ehtiyoj jamiyat paydo bo’lishi bilan tug’ildi. Har qanday
jamiyatda – uning iqtisodiy va siyosiy tuzilishidan qat’iy nazar, o’zlariga bog’liq
bo’lmagan vaziyatlar sababli tirikchilik kechirish uchun mablag’ topishga qodir
bo’lmagan aholi toifalari bo’ladi. Ularga, eng avvalo, bolalar va keksa kishilar
kiradi. Bundan tashqari ijtimoiy yordamga muhtojlar safini vaqtincha yoki bir
umr mehnatga layoqatsizligini yo’qotgan odamlar to’ldirishi mumkin. Jamiyat
rivojlanishi va ijtimoiy aloqalar murakkablashishi bilan ijtimoiy yordamga
muhtoj bo’lgan fuqarolar qatoriga iqtisodiy sabablar oqibatidagi ishsizlar,
kambag’allar, shuningdek, inflyatsiyaning yuqori sur’atlaridan moddiy
ahvollari og’irlashganlar kiradi.
Ijtimoiy ta’minot deyilganda quyidagilar tushuniladi:
fuqarolarga qarilikda mehnat faoliyati, mehnat qobiliyati va
boquvchisini yo’qotganligi uchun ko’zda tutilgan moddiy ta’minotdan
tashqari ularning turmush kechirishi va madaniy standartlarini
kafolatlaydigan taqsimlash shaklidir;
fuqarolarni yoshi, kasallanishi, nogironligi, ishsizligi, boquvchisini
yo’qotganligi, bolalarni tarbiya qilish uchun hamda qonunda belgilab
qo’yilgan boshqa holatlar bo’yicha moddiy ta’minlash tizimidir;
bir tomondan fuqarolar, ikkinchi tomondan davlat, mahalliy o’zini- o’zi
boshqarish organlari, fuqarolik jamiyati tashkilotlari tomonidan
daromadlari yo’qotilishi yoki kamayishi vaziyatlari paydo bo’lganda
fuqarolarga maxsus jamg’armalar, budjet mablag’lari hisobiga tibbiy
yordam ko’rsatish, pensiyalar, nafaqalar va moddiy ta’minotning
boshqa shakllari asosida tarkib topgan ijtimoiy munosabatlar
jamlanmasidir.
72
Ijtimoiy ta’minotning quyidagi olti turi keng tarqalgan:
pensiyalar;
nafaqalar;
ijtimoiyta’minotkompensatsiyasi;
imtiyozlar;
ijtimoiyvatibbiyxizmatlar;
hayotiyzarurashyolar.
Yuqorida qayd etilgan bu turlarning har biri, odatda yana qator turlarga
bo’linadi. Bunda ijtimoiy ta’minot turlari barqaror xususiyatga ega bo’lgani
holda ularning boshqa turlari muayyan siyosiy, iqtisodiy va boshqa sharoitlarga
bog’liq ravishda o’zgarib boradi.
Bugungi kunda aholini ijtimoiy jihatdan qo’llab-quvvatlash bir necha
shakllarda amalga oshirib kelinmoqda. Ular haqida quyidagilarni aytib o’tish
mumkin.
Ijtimoiy yordam – kam ta’minlangan aholi qatlamlariga ko’rsatiladigan
xizmatlar va imtiyozlardir.
Biz fuqarolarning ma’lum bir tabaqalariga beriladigan imtiyozlar sifatida
fuqarolarning amal qilayotgan qoida, talab va majburiyatlardan qisman ozod
qilinishini tushunamiz. Fuqarolarga beriladigan imtiyozlarning soni va hajmi
shu
imtiyozdan
foydalanish
huquqi
byerilgan
fuqaroning
haqiqiy
daromadlaridan qat’iy nazar byeriladi. Bu imtiyozlar bilan har xil tashkilotlar
shug’ullanadi va bu imtiyozlar xarajatlarini moliyalashtirish manbalari ham
turlichadir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
