mamlakatlari
yirik va o‗rta biznesida mulkdorning huquq va vazifalarini menejerga
berish to‗g‗risidagi qarorlarning turli guruhlaridan foydalaniladi. Top-menejerning
biznesni rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqishdagi ishtirokidan boshlab uning
faqat operativ boshqaruv bilangina shug‗ullanishigacha bo‗lgan jarayonlar ko‗zda
tutiladi. Avvallari yollanma menejerlar faqat operativ boshqaruv bilan
shug‗ullanar, mulkdor esa boshqaruvda qatnashar edi. Garchi yollanma
menejerlarning vakolatini cheklash davri o‗tmishda qolgan bo‗lsa-da, mazkur
masala haligacha uzil-kesil hal etilgani yo‗q.
3.
Vakolatlarni
top-menejerga
topshirish
jarayoni.
Malakali
mutaxassislarning etishmasligi bu jarayonni murakkablashtirmoqda, bu esa
biznesni rivojlantirishga to‗sqinlik qiladi. Bundan tashqari mulkdorning haddan
tashqari ‖shaxsiy munosabati‖ hamda menejer tomonidan pul va obro‗ni o‗ziniki
qilib olish xavfi hukm surayotir.
4.
Mehnatni baholash va modellash. Mulkdor tomonidan top-
menejerning faoliyatini nazorat qilish va baholash uch yo‗nalish bo‗yicha
(ahamiyatining kamayish sari) olib boriladi. YOllanma rahbar bilan mulkdor
birgalikda nazorat va baholash tizimini ishlab chiqadilar, rahbar hisobotning aniq
bir shaklini joriy etish tashabbuskori bo‗ladi, tizimni ishlab chiqish uchun tashqi
maslahatchilarni jalb qiladi. Bunda yollanma top-menejerni motivlash ham muhim
ahamiyatga ega bo‗ladi.
5.
Top-menejerlar topish manbalari. Mulkdorlar xayrixoh top-
menejmentni ikki yo‗l bilan: kompaniya ichida etishtirish orqali hamda biznes
rivojlanishining yangi bosqichiga chiqqanida va tajribali mutaxassis zarur
bo‗lganida top-menejerni yollash orqali topiladi.
Mulkdor bilan yollanma top-menejer samarali hamkorligining asosiy
omillari quyidagicha:
1.
Ularning birlasha olishi.
2.
Hamkorlik uchun kasbiy amaliy va axloqiy negizning mavjudligi.
163
3.
Ularning biznesga daxldorligi: mulkdor va menejer kelajakda
muvaffaqqiyatga erishish uchun vaqtinchalik natijalardan voz kechib, biznes
konsepsiyalari masalalarini ishlab chiqish vaqtida hamjihatlikda ishlaydilar.
4.
Mojarolarning oldini olish: shubha va gumonlar darhol aytiladi va
darhol muhokama qilinadi, mushkul vaziyatlardan chiqish yo‗llari izlanadi.
5.
Nazorat: biznes ko‗rsatkichlarini o‗zgarishini chamalash va boshqaruv
qarorlari qabul qilish uchun mulkdorga hisobotlar va rejalar kerak.
6.
O‗zaro baholash: mulkdor menejerni natijalarga qarab, menejer esa
mulkdorni kompaniya qo‗ygan vazifalarga qarab baholaydi.
7.
Hamkorlik natijalari: mulkdor yollanma menejer bilan hamkorlikdan
biznesning saqlab qolinishini, uning rivojlantirilishi va shu kabilarni kutadi,
yollanma menejer esa yuqori kompensatsiyaga va o‗z obro‗si saqlanib qolishiga
umid qiladi.
Mulkdor va menejerning xulq modeli bir-biridan juda farq qilishini aytib
o‗tmoq kerak. Masalan mulkdor foyda hisobiga, menejer esa oylik ish haqi va
firma pulidan shaxsiy iste‘mol hisobiga yashaydi. Ularning xulq modeli firma
qanday rivojlanishi va uning moliyaviy natijalari tuzilmasi qanday bo‗lishi
kerakligi to‗g‗risidagi har xil tasavvurga asoslangan.
Shu sababli biznesga egalik zonalari to‗g‗risida mulkdor va menejer uchun
alohida-alohida gapirishga to‗g‗ri keladi. Axborotning mulkdor va menejer
o‗rtasida taqsimlanishi zonalar taqsimining muhim shartidir. Natijada
tomonlarning biri to‗liqroq va to‗g‗riroq axborotga ega bo‗ladi. Menejmentda
bunga har xil qarab, ikki xil fikr bildiriladi: birinchi fikr - menejer ko‗proq biladi,
ikkinchi fikr - mulkdor ko‗proq biladi.
Birinchi fikr shunga asoslanadiki, menejer korxonani juda yaxshi biladi. U
xodimlarni, tashqi va ichki hisobotni nazorat qiladi, hisobxona va moliya direktori
unga bo‗ysunadi. Aksiyadorlar yig‗ilishidagi ma‘ruzaga qanday axborot
kiritilishini menejer hal qiladi. Hamkorlar va mijozlar bilan o‗zaro munosabatlarni
ham menejer yuritadi. Shu sababli uni nazorat qilish kerak. Yirik kompaniyalarda
164
axborotning oshkoraligiga talab qo‗yiladi, axborotning ochiqligi, ichki nazorat va
audit tizimining mavjudligi majburiydir.
Mulkdorda
nazoratning
nuqsonlari
bor-yo‗qligiga
ishonch haqida
(nazoratning naqadar to‗g‗riligiga ishonsa bo‗ladimi, degan) savol tug‗iladi:
ishonch kamroq va nazorat batafsilroq bo‗lsa, nazoratning kamchiliklari ko‗proq
bo‗lishi tabiiy. Buning ustiga to‗liq nazoratning iloji yo‗q va bo‗lsa ham samarali
emas. Buning ustiga boy berilgan imkoniyatlardan ko‗rilgan zarar (olinmay
qolgan foyda)ni hisoblab chiqish qiyin va imkonsizdir.
Ikkinchi fikr biznesning yaratuvchisi bo‗lmish mulkdor ko‗proq axborotga
ega ekanligiga asoslanadi. CHunki u tashqi resurslarni jalb qilgan, menejerni
yollagan bo‗ladi. Buning ustiga mulkdor o‗z maqsadlari asosida tashkilotning
kelajagini tasavvur qiladi, uning rivojlanish yo‗nalishini va mo‗ljaldagi natija
qanday bo‗lishini biladi. Ayni mulkdor tashkilotning vazifalarini belgilaydi va
ularni top-menejer va xodimlar motivatsiyasiga aylantirishni ta‘minlaydi. Savodli
mulkdor har bir xodimning o‗z vazifasini imkon boricha samarali bajarishini
ta‘minlaydigan axborot qismidan xabardor bo‗lishini kuzatib boradi.
Rossiya kompaniyalarida mulkdorlar, odatda, biznesda qatnashadilar.
Ko‗plari o‗z korxonalarini boshqarib, bosh direktor vazifasini zimmaga oladilar.
Ularning ba‘zilari boshqaruvni menejerga beradilar.
Muayyan fazilatlarga ega bo‗lgan, tavakkal qilib ishlaydigan mulkdorlar
xulqining asosiy modellarini sanab o‗taylik:
1.
Mulkdor tashkilotni o‗zi boshqarib, ozgina vakolatlarni menejerga
topshiradi. Eng muhim masalalarni o‗zi hal etadi, boshqalarini nazorat qiladi.
Kompaniyalarda shunday munosabat yaxshi natija beradi, kompaniyaning
muvaffaqiyati uni tuzgan tadbirkor nomi bilan bog‗liq bo‗ladi. Bu usulning
afzalligi shuki, qarorlar operativ qabul qilinadi, inqiroz vaziyatida yaxshi ish
beradi, ammo biznesni rivojlantirishda unchalik samarali emas. Vaziyat tez
o‗zgarganida voqealarni har tomonlama chamalash lozim bo‗lsa, qarorlarni ishlab
chiqishga menejerlarni jalb qilish kerak bo‗ladi. Bunda vakolatlarni menejerga
165
topshirish muammosi ko‗ndalang bo‗lib qoladi. Firmani tuzib, boshqarib
kelayotgan mulkdor ishdan chetlashishni xohlamaydi.
2.
Mulkdor faqat ko‗rsatkichlarni belgilaydi, shunga qarab, tashkilot
faoliyatini baholaydi. Vakolatlarning ko‗pini menejerga topshirib, rejalarning
bajarilishini nazorat qiladi. Bu esa mulkdorning boshqaruvchini sherik qilib
olishini bildiradi. Ular masalalarni muhokamadan o‗tkazib, birgalikda qarorlar
qabul
qiladilar.
Top-menejer
biznesni
rivojlantirish
konsepsiyasining
hammuallifiga aylanadi. SHeriklik munosabatlarining muhim fazilati bor: top-
menejerlar yuksak mas‘uliyat bilan ishlaydilar, korxonani ‖o‗zimniki‖ deb his
qiladilar, g‗oyalarni rivojlantiradilar, amalga oshiradilar.
Shu bilan birga bu model uyg‗un bo‗lib ko‗rinsa ham, lekin amalda
ishkalliklar chiqib turadi. Mulkdor hal etishi kerak bo‗lgan muammo kompaniyaga
biriktirilgan boshqaruvchini motivlashdan iborat. Uning motivlanishi natijani
kutishga asoslangan bo‗ladi. Top-menejer ishonch bilan professional o‗sish, qaror
qabul qilish imkoniyati bilan ham motivlanadi. Biroq rahbar kompaniyada ishlagan
sari biznesga sherik bo‗lishga intila boshlaydi, shunda mulkdor unga rad javobini
berish uchun hamisha ham dalil topa olmaydi. Mulkning qo‗ldan ketish xavfi
paydo bo‗ladi. Top-menejerni tashkilot egalari tarkibiga kiritish - motivlashning
kuchli vositasi hisoblansa-da, uning imkoniyatlari cheksiz emas.
Vakolatlarni topshirish bilan bog‗liq bo‗lgan xatoliklar ham sheriklik
munosabatlariga
putur
etkazishi
mumkin.
Gap
shundaki,
mulkdor
majburiyatlarning aniq taqsimlanishi va birma-bir yozib qo‗yilishiga intiladi.
Kompaniyani boshqarish esa murakkab ish shaklllarini talab qiladi, natijada rollar
o‗rtasida chegara bo‗lmay qolishi yoki ular aralashib ketishi mumkin:
Vazifalarning bir qismi jamoa bo‗lib bajariladi, boshqa qismi uchun bir
shaxs javob beradi.
3.
Mulkdor boshqaruvdan chetlashib, uni to‗laligicha top-menejerga
topshirib qo‗yadi, kelishilgan pul to‗lovlarini (foydadan foizlarni) vaqti-vaqti
bilan olib turadi. Buning sababi shuki, ko‗pincha mulkdor turli bizneslarga ega
166
bo‗lib, bir o‗zi ularni boshqara olmay qoladi. Ba‘zan mulkdor o‗zini boshqa biron
mashg‗ulotga bag‗ishlamoqchi bo‗ladi.
Boshqaruvchi mulkdor kabi samarali harakat qilishi uchun u faqat ish haqi
emas, boshqa ne‘matlar orqali ham motivlanishi lozim. Ko‗pincha boshqaruvchi
korxona aksiyalarining bir qismini yoki yil yakunlari bo‗yicha bonuslar,
mukofotlar oldi.
Mulkdor korxona ustidan nazoratni boy berib qo‗yishi xavfi borligini biladi,
shu sababli u boshqaruvchining sinalgan top-menejerlarni ishga olishini talab
qiladi, shu tariqa boshqaruvni ushlab turadi. Bu ham muayyan muammolarni
keltirib chiqarishi mumkin.
4.
Silliq
strategiya
modeli:
menejment
vakolatlarining
chegaralari
belgilanmagan. Mulkdor biznesning shaffofligi, boshqaruvchanligi, nazorat,
rentabellik kabi ko‗rsatkichlarni birinchi o‗ringa qo‗yadi. YAna uning oldiga: bir
bo‗linmaning boshqasiga tekin xizmat ko‗rsatish hajmini kamaytirish, boshqacha
qilib aytganda, har bir bo‗linmani o‗z harajatlarini o‗zi qoplaydigan mustaqil
korxonaga aylantirish vazifasi ham qo‗yiladi. Ana shunda har bir alohida yo‗nalish
qanday rivojlanayotganligini, o‗rtaga qo‗yilgan maqsadga erishish uchun qanday
va qancha moddiy, moliyaviy resurslar, qanday xodimlar kerakligini tushunib olish
imkoniyati tug‗iladi.
Buning uchun quyidagi tadbirlar zarur:
1.
Asosiy bo‗linmalarni ajratish. Buning uchun biznes egasining har bir
kompaniyasi boshqalari bilan qanday shartlar asosida hamkorlik qilishi lozimligini
hal etish kerak bo‗ladi. O‗zga kompaniyalar bilan kelishib olingan shartlar
asosidami yoki ichki narxlar asosidami?
Korxona o‗z savdo firmasiga tovarlarni ishlab chiqaruvchi narxida jo‗natishi
lozim. Firma realizatsiyani ishga qo‗yadi va o‗zining savdo narxini shakllantiradi.
Ikkala kompaniya o‗z daromadini ko‗radi va harajatlarini qoplaydi.
Hisobxona, marketing bo‗limi, xodimlar bo‗limi kabi bo‗linmalar bitta
kompaniya tarkibida bo‗lishi mumkin. Ularga bo‗ladigan chiqimlar ishlab
chiqarish hajmlariga va xodimlar soniga qarab hisobga olinadi. Ammo biznes
167
egalari ham, mulkdorlar ham bu holda biznesning ahvolini aniq bilolmaydi.
Kompaniya qaysi bo‗linma hisobiga zarar ko‗rayotganini va foyda olayotganini
tushunib bo‗lmaydi.
Muammoning echimini topmoq uchun biznes egasi yana ham olg‗a borib,
yordamchi va ma‘muriy bo‗linmalarni alohida ajratishi, ular oldiga tasdiqlangan
byudjet doirasida o‗z harajatlarini qoplash vazifasini qo‗yishi lozim.
2.
YOrdamchi va ma‘muriy bo‗linmalarni alohida ajratish. Gap
shundaki, kompaniyada bir bo‗linma ikkinchisi hisobiga yashaydi. Biznesning
umumiy tuzilmasi asosiy va yordamchi yo‗nalishlarni o‗z ichiga oladi. Asosiy
bo‗linma yordamchi bo‗linmani boqadi, bu esa mahsulot tannarxiga ta‘sir qiladi.
Muammo quyidagicha hal etiladi. YOrdamchi bo‗linmalar belgilangan
tariflar bo‗yicha xizmat ko‗rsatadi, bu ta‘riflar bozor narxlaridan arzonroq bo‗lishi
mumkin. Kompaniyaga berilgan buyurtma korxonaning quvvatidan kamroq bo‗lsa,
unga tashqi buyurtmalar beriladi.
3.
Ma‘muriy apparatni alohida ajratish, uni alohida tuzilma - boshqaruv
kompaniyasiga o‗tkazish. Masalan, buxgalteriyani hisob-kitob xizmati bilan
shug‗ullanuvchi alohida korxonaga topshirish. Agar kompaniyaning hisob-kitob
xizmatlari haqi bozor qiymatidan oshib ketsa, to‗g‗ri qaror: mazkur zarar
keltiruvchi firmani tarqatib yuborib, o‗zga tashkilotning xizmatiga o‗tishidan
iborat. Bunda har kompaniyaning o‗z direktori bo‗lsin. Agar menenjer oldida
motivatsiya tizimini yo‗lga qo‗yish maqsadi belgilansa, turli yo‗nalishlarni va
umuman tashkilotni uzluksiz rivojlantirish mumkin.
4.
Kompaniyalarning rahbari bilan ishlash. Bunda kompaniya egasi
yollanma rahbarlarini yaxshilab ko‗zdan kechirishi kerak bo‗ladi. Aks holda
nazorat ishdan chiqishi va amaliyot chiqimlari oshib ketishi mumkin. Bundan
tashqari ilgari bo‗linma bo‗lgan firmaning rahbarlari bilan muammolar boshlanishi
turgan gap.
168
Do'stlaringiz bilan baham: |